ऑगस्ट-सप्टें. हे महिने म्हणजे वर्षाऋतुचा जवळजवळ मध्य. या दिवसांत पाऊस चांगला स्थिरावलेला असतो. निसर्गाला त्याने सर्वांगाने बहरुन आणलेलं असतं. वेली, झुडुपे, झाडे, वृक्ष सारेच पानाफ़ुलांनी नखशिखांत सजलेले. जमिनीतलं प्रत्येक पडलेलं बीज रुजुन वर आलेलं असतं. ऋतु आणि निसर्गाशी कायमच मनोरम गुंफ़ण करुन असलेली आपली सण-संस्कृती साहजिकच या दिवसांत पर्णफ़ुलांच लेणं लेवूऩच साजरी होते यात नवल नाही.
दुर्गाबाई श्रावणसाखळीतल्या शेवटच्या दुव्याचे म्हणजे भाद्रपदाचे वर्णनच मुळी सर्व ऋतुंचे सार असणारा महिना असे करताना लिहितात, " वसंताचे पुष्पवैभव, ज्येष्ठाचे फलवैभव, श्रावणातला हिरवेपणा, अश्विनातली वातावरणाची खुलावट आणि धान्यलक्ष्मीच्या मंगलमय पावलांची चाहूल सारेच काही ह्या महिन्यात अनुभवायला मिळते."
समृद्ध हिरवाईने खुललेल्या ह्या भाद्रपदात आपल्या घरात पाहुणे येणा-या आद्यदेवतेचे श्री गणरायांचे स्वागत जनलोक ह्याच बहुविध पत्री,फ़ुले,फ़लादींच्या समर्पणाने करतात हेही साहजिकच. त्यासाठीच्या सगळ्याच वनस्पती नैसर्गिकपणे उगवणा-या. ती फ़ुले, पत्री गोळा करुन आणायचं कामही घरातल्या लहान मुलामुलींचं किंवा स्त्रियांच. ताज्या,टवटवीत निसर्गाच्या इतक्या समीप जाऊन त्याचा परिचय दृढ करुन घ्यायची किती छान संधी ही!
लहानपणी ठाण्याला रहात असताना घराभोवतीचं या दिवसांतलं अंगण मधुमालती, अनंत, चाफ़ा, सोनटक्का, गुलबक्षी, जाई, पारिजातक, कण्हेर, कृष्णकमळीच्या फ़ुलांनी, दुर्वा-तुळशींच्या गजबजाटाने फ़ुलून आलेलं असायचं. मला वाटतं पंधरा-वीस वर्षांपूर्वीपर्यंत इतपत हिरवाई सा-यांच्याच अंगणांमधे असायची. सोबतीला फ़ेर धरुन जांभूळ, उंबर, पांगारा वगैरेंची मोठी झाडेही असायचीच.
त्यानंतरच्या काळात मात्र अंगणच संकोचली आणि रस्त्यावरच्या मुद्दाम लावलेल्या बहावा, गुलमोहोर, पेल्टोफ़ोरम, आणि रेनट्रीच्या पाना फ़ुलांशिवाय इतर हिरवाई पहायला ह्याच स्त्रिया, मुलेमुली मोठ्या संख्येने नेचर ट्रेल्स नाहीतर जंगलांच्या वाटांवर फ़िरु लागली. ऑगस्ट-सप्टें. महिन्यांमधे शिलोंढा, जिजामाता उद्यानापासून कांसच्या पठारावर मोठ्या संख्येने जाणारे ग्रूप्स हेच तर दर्शवतात. पण मग य सा-यातून हाती पडतय ते फ़क्त दूरुन निसर्गाला निरखणं. त्याच्याशी ख-या अर्थाने जवळीक साधलीच जात नाही जी स्वत:च्या अंगणातल्या फ़ुलझाडांची फ़ुले-पत्री डोळसपणे, आपलेपणे हाताळण्यातून, निरखण्यातून साधली जायची आपोआप ही रुखरुख ख-या निसर्गप्रेमीच्या मनातून जाता जात नाही.
त्याची टोचणी बनली ती मात्र नुकतीच फ़ुलबाजारात गेल्यावर फ़ुलांच्या ढिगांनी ओसंडून वाहणा-या टोपल्यांशेजारी रस्त्यावर रचला गेलेला हिरव्या पानांचा अस्ताव्यस्त ढिगारा पाहिला तेव्हां.
"पत्री घ्या ताई" फ़ुलवाला त्या व्यक्तिमत्वहीन, नुसत्याच हिरव्या रंगाचे अस्तित्व मिरवणा-या पानांना विस्कटत मला म्हणाला.
ही पत्री? मला लहानपणी घरच्या गणपतीच्या फ़ुलांच्या परडीशेजारच्या तबकातली सुबकपणे रचलेली तजेलदार, टवटवीत पत्री आठवली. प्रत्येक पान स्वत: गोळा केलेलं.
"वरच्या कोवळ्या पानांना नका हाताळू गं. खालची जुन पानं नख न लावता अलगद तोडा. फ़ांद्यांशी धसमुसळेपणा नको." अशा आजीच्या पाने, फ़ुले कशी खुडावीत याबद्दलच्या किमान पन्नास सूचनांचा मान राखून गोळा केलेली ती पत्री.
फ़ुलवाल्यासमोरचा तो पानांचा ढिग मी जरा चाचपून वर खाली केला. ही कोणती पाने? गणपतीच्या पूजेला जी २१ पत्री लागतात त्यांपैकी ह्यात एकही तर दिसत नाही. इतरच झाडांचा पर्णसंभार हवा तसा ओरबाडलेला. द.भा.धामणस्करांच्या ओळी आठवून मन कळवळून गेले.-
" सकाळ झालीय
फ़ुलझाडांच्या झुंजूमुंजू उजेडात एक
हिंस्त्र जनावर काठीने
पाना-फ़ुलांवर हल्ले करीत आहे.
बघता बघता
सगळ्या झाडांचे विविध आविष्कार
परडीत जमा होतील आणि
जनावर देवपूजेला बसेल तेव्हां
इथल्या झाडांना
फ़ुलेच येत नाहीत अशी वदंता
झाडांच्या
दुख-या मुळापर्यंत पसरलेली असेल... "
-------------------------------------------------------------------------
आपल्या सणांची ऋतु आणि निसर्गाशी सांगड घालताना आपल्या पूर्वजांनी निसर्गात होत असणारे बदल लक्षात घेऊन मोठ्या कौशल्याने त्यामागच्या परंपरा निर्माण केल्या. या दिवसात बहरणा-या बहुतेक सा-याच वनस्पती औषधी गुणधर्म असणा-या. त्यांचे जीवनचक्रही मर्यादित कालाचे. त्यांना योग्य प्रकारे हाताळणे म्हणूनच जास्त गरजेचे.
फ़ुलबाजारातून नुसतीच पानांची कोणतीही गर्दी आपल्या घरातल्या देवाला वाहण्यापेक्षा त्या वनस्पतींची ओळख, त्यांचे उपयोग आणि महत्व नव्याने माहित करुन घेणे अत्यंत आवश्यक बनलेले आहे. अंगणातल्या वनस्पती दूर जंगलात, तिथून परत बाजारात पोचल्या आणि तिथून कदाचित त्यांचा मार्ग अस्तंगत होण्याच्या दिशेने झपाट्याने जाऊ शकतो तेव्हां वनस्पतींना या अर्थाने ’समर्पयामी’ म्हणून निरोप द्यायची वेळ टाळायची तर ’पत्री’ म्हणुन गणपतीला अर्पण करायच्या वनस्पती नक्की कोणत्या, त्या कोठून येतात, कशा प्रकारे उगवतात, किती प्रमाणात असतात, त्यांचे उपयोग, रोजच्या व्यवहारातले महत्व, निसर्गात त्यांची विपुलता किती प्रमाणात शिल्लक आहे, नसल्यास त्या किती प्रमाणात वापरल्या पाहिजेत म्हणजे नष्ट होणार नाहीत असे अनेक विचार आपण नक्कीच करु शकतो.
गणपतीला वाहिल्या जाणा-या एकवीस वनस्पतींची माहिती, त्यांचे स्थानिक व शास्त्रीय नाव, कुळ व औषधी उपयोग माहिती झाली तर ह्या वनस्पतींची वैयक्तिक पातळीवर लागवड, जोपासना, संरक्षण आणि संवर्धन करता येईल पुन्हा अधिक डोळसपणे आणि मग त्यातून नेचर ट्रेलला जाण्यापेक्षा जास्त समाधान आणि फ़ुलबाजारातून विकत आणलेल्या पत्री वाहाण्यापेक्षा जास्त पुण्य कदाचित आपल्या पदरात पडेल.
पुढच्या पोस्टमधे (निसर्गायण ह्या ब्लॉगवर) ह्या एकवीस वनस्पतींची शास्त्रीय माहिती देईन. शक्यतो फोटोग्राफ्ससकट.
Wednesday, August 27, 2008
Friday, June 13, 2008
मांजा.
राही अनिल बर्वे चा 'मांजा' समोर पडद्यावर पाहणे हा सोपा अनुभव नव्हता. मुंबईत काही महिन्यांपूर्वी झालेल्या मिफ मधे पदार्पणातच उत्कृष्ट दिग्दर्शनासहीत सर्वोत्कृष्ट शॉर्ट फिल्मचा सुवर्णशंख पुरस्कार मिळालेली ही फिल्म मी दुसर्‍यांदा यशवंतराव मधे पहात असतानाही मन तसेच सुन्न झाले होते.
जेमतेम चाळीस मिनिटांचा मांजा समोर पडद्यावर उलगडत जाताना त्यातल्या प्रत्येक ब्लॅक ऍन्ड व्हाईट फ्रेममधून एक काचेरी धार अतिथंडपणे तुमच्या संवेदनशिलतेचा गळा खोलवर चिरत मन रक्तबंबाळ करुन सोडत जाते.
अनेक भीषण 'वास्तवांना' आत्तापर्यंत पडद्यावर अनेकदा पाहून आता निर्ढावलीय असं वाटायला लागलेली तुमच्यातली सेन्सिबिलिटीही समोरच्या रांका आणि चिमीच्या रोजच्या आयुष्यातल्या एका कोणत्याही २४ तासांत जे काही घडून जातं ते पाहून अंतर्बाह्य विछिन्न होऊन जाते, आणि मग मनावर काजळी धरत जाते एका दाट अस्वस्थतेची.. आपण जिथे सुखाने रहातोय त्या ह्या चकचकीत शहराच्या आंतरत्वचेवर फाटक्या चिंध्यांप्रमाणे लोंबकळत रहाणार्‍या वस्त्यांमधल्या कोणत्याही १०-१२ वर्षांच्या रांका आणि त्याच्या ४-५ वर्षांच्या बहिणीला हे सारं कदाचित रोजच भोगावं लागत असणार...!.
मांजाचा विषय चाईल्ड मोलेस्टेशनचा आहे आणि पटकथेतून तसेच दिग्दर्शनातून राही प्रत्येक फ्रेममधून ज्या धाडसाने तरीही संयतपणे, विषयावरची पकड किंचितही न सोडता, आवश्यक त्या 'डार्कनेस'सह आपल्यासमोर आणतो त्याला तोड नाही.
मांजाचा विषय चाईल्ड मोलेस्टेशनचा आहे आणि पटकथेतून तसेच दिग्दर्शनातून राही प्रत्येक फ्रेममधून ज्या धाडसाने तरीही संयतपणे, विषयावरची पकड किंचितही न सोडता, आवश्यक त्या 'डार्कनेस'सह आपल्यासमोर आणतो त्याला तोड नाही.
इतक्या कमी वेळात तिनही महत्वाच्या पात्रांच्या स्वभावतले कंगोरे, बारकाव्यांसहीत आणि मोजक्या परिणामकारक संवादासहीत विलक्षण ताकदीने आपल्यापर्यंत पोचतात..
शहराच्या क्षितिजावर म्लान काळेपणाने उडणार्‍या कावळ्यांच्या थव्यासारखी रांकाच्या आयुष्यात येणारी रोजची एक संध्याकाळ. दुष्काळी खेड्यातून आईबाप आणि किंचितश्या खुळ्या बहिणीसोबत शहरात जगायला आलेला रांका. काही दिवसांतच आई शरीर विकून पैसे कमवायचा सोपा रस्ता पकडायला निघून गेलेली आणि ते पाहून बापाने गाडीखाली जीव दिल्यावर काहीही मिळणारं काम करुन धाकट्या बहिणीला हिमतीने सांभाळत रस्त्यावर राहताना कसं जगायचं असतं हे आजूबाजूची परिस्थिती रांकाला शिकवत असतेच. ते शिकताना डोळ्यांतली उमज वय उलटून गेलेल्या माणसाची बनत चाललेली.
पतंग उडवण्याच्या वयातल्या रांकाचे हात आता काचांचा भुगा करत मांजा बनवण्यात गुंतलेले. पोट भरायचं त्याचं ते साधन. त्या संध्याकाळी तो तेच करत असताना, धांदोट्या झालेल्या फ्रॉकच्या मागे कोणीतरी मस्करीत बांधलेली पोचट डबड्यांची माळ फरपटवत, आपल्या अशक्त चिरचिर्‍या आवाजात रडत चिमी भावाला शोधत तिथे येऊन पोचते.
खाकी वर्दीतला तो हवालदार नेहमीप्रमाणे तिथेच आसपास घोंगावत आहे. ह्या हल्लीच दिसायला लागलेल्या अनाथ भावंडांची त्याला काहीशी काळजी आणि कुतुहल. त्याच्या अकारण चौकशा, विनाकारण सलगी. कामात लुडबुड करणार्‍या चिमीवर रांका खेकसतो तेव्हां हवालदार त्याच्यावरच डाफरत चिमीला समजावतोही. तिच्या फ्रॉकच्या मागची डबड्यांची माळही सोडवतो.
संध्याकाळ आणखी गडद,काळी होत जाते.
काचांचा थर दिलेला मांजा रात्रभर सुकवायला म्हणून दोन खांबांना ताणुन बसवून देत रांकाने आजचे काम संपविलेलं.त्यानंतरचं मग फुटपाथवरच्या दिव्याच्या मलूल उजेडातलं रांका चिमीचं, भटक्या कुत्र्याला पंगतीला घेऊन झालेलं 'जेवण', हवालदाराच्या जवळ येत पुन्हा झालेल्या गप्पा.
त्या कधी नव्हें ते मिळालेल्या शाब्दिक फुंकरीने सैलावलेलं रांकाचं मन आणि त्याभरात चिमीला आईस्क्रीम खायला घेऊन जाण्याची त्याने हवालदाराला दिलेली परवानगी.
'चांगला आहे हवालदार'.. मग बिडीचं थोटूक फुंकताना हातभट्टीवाल्या मित्राला तो सांगतो तेव्हां त्याच्याकडून अचानक कळलेला हवालदाराचा विकृत स्वभाव.
मध्यरात्रीच्या तडकलेल्या अंधारात जिवाच्या आकांताने रांका बहिणीला हाका मारत सैरभैर धावत सुटतो. अर्धवट बांधकाम झालेल्या इमारतीच्या राबिटमधलं अशक्त हुंदके देत झोपलेलं चिमीचं चिमुकलं शरीर, तिचा फोलकटासारखा उडून बाजूला लटकणारा फ्रॉक आणि मुर्दाड थंडपणाने रांकालाच समजवणारा हवालदाराचा निर्लज्ज अविर्भाव.. जग असंच वागत असतं रांका, शिकून घे.
रांका आंधळ्या आवेशाने लाथा बुक्क्यांसकट तुटून पडताना हवालदाराचा फक्त कोडगा पश्चात्ताप.
पहाटे चिमीला रस्त्यावरुन चालवत नेताना रांका तिला चुचकारायला तिच्या खांद्यावर थोपटायला जातो तेव्हां भ्यालेल्या कोकरागत चिमी अंग काढते आणि रांका मुळासकट हादरतो आणि दिवसभर काही न सुचून वणवणल्यावर त्याच्या मनात पडते ती सुडाची ठिणगी.
त्याच रात्रीच्या अंधारात मग रांकाने हवालदाराचा दारुच्या गुत्त्यामधे घेतलेला तो विलक्षण सूड.
तो घेताना त्या एवढ्याशा पोरामधे जागलेली मानवी स्वभावातल्या कमजोर जागांवर अचूक प्रहार करण्याची जाण.
रक्ताने ओघळून जात मांजा संपतो तेव्हां रिकाम्या लटकत राहिलेल्या फिरकीप्रमाणे आपलं मन सुन्न भिरभिरत रहातं. मात्र मांजाचा हा शेवट नसतो.
सुदैवाने.
शेवट होतो तो चिमीच्या भाबड्या, विस्कटून गेलेल्या नजरेत माणसावरच्या विश्वासाचा कोवळा किरण पुन्हां उमटवण्यात तिच्या भावाला यश मिळाल्यावरंच.
'मांजा' कृष्णधवल रंगातली डिजिटल फिल्म आहे. संध्याकाळ, मध्यरात्र, पहाट, दुपार आणि मग पुन्हां रात्र अशा २४ तासांतल्या प्रत्येक प्रहराचं, तेही मुंबई शहरातल्या धारावी सारख्या एखाद्या बकाल वस्तीतल्या प्रहरांचं यात चित्रण आहे. चिआरास्क्युरोचा-प्रकाश छायेचा खेळ काळ्या-पांढर्‍या रंगामधून दृश्यांमधे किती ताकद आणू शकतो त्याचा नजरबंदी करणारा अनुभव या आधी आपण अनेकदा घेतलेला आहे. कागज के फूल, चारुलता मधे तो एक तरल सौंदर्यानुभव असतो आणि त्यातूनच मानवी भाव-भावनांची आंदोलने नाजूकपणे आपल्यापर्यंत पोचवली जातात, तर तारकोस्कीच्या स्टॉकर मधल्या 'झोन'पर्यंतच्या प्रवासात हाच चिआरास्क्युरो आपल्याला 'भय इथले संपत नाही...' चा विलक्षण वेगळ्या पातळीवरचा अनुभव देतो. 'मांजा' मधे केलेला चिआरास्क्युरोचा वापर ह्यां दोन्हीं अनुभवांचा एकत्रित प्रत्यय आपल्याला देतो. आधी शहरातली कठोर वास्तवता अधिक दाहकपणे आपल्यापर्यंत पोचते तर शेवटच्या दृश्यामधून 'जखम जिवाची हलके हलके भरुन यावी..' असं वाटायला लावणारी कोवळीकही जाणवून जाते. राही इतकंच ते श्रेय सिनेमॅटोग्राफर पंकजकुमारचं.
'मांजा' सुरु होताना जेव्हां समोर पडद्यावर कथा,पटकथा,दिग्दर्शन्,संकलन अशा 'सबकुछ' भूमिकेत 'राही अनिल बर्वे' ही अक्षरे दिसतांत आणि नंतर मांजा उलगडत जाताना ज्या वेगळ्याच पद्धतीने जातो ते पहातांना काही वर्षांपूर्वी वाचलेला राहीचा 'पूर्णविरामानंतर...' हा कथासंग्रह आठवणे अपरिहार्य असते. त्यांतल्या सगळ्याच कथा अशाच छोट्या आणि परिणामकारक, वाचकांना वेगळ्याच दृश्यप्रतिमांच्या जगात नेऊन पोचविणार्‍या, बर्‍याचशा ऍबस्ट्रॅक्ट आणि मानवी संवेदनांची टोकदार जाणीव करुन देणार्‍या, खूपशा जीएंच्या जातकुळीतल्या. मांजाची हाताळणी 'पूर्णविरामानंतरच्या' मधल्या जगाशी नातं जोडणारी नक्कीच वाटते.
कथांच्या वेगळेपणाचं भरपूर कौतुक होऊनही राहीने नंतर काहीच लिहीलेलं वाचण्यात आलेलं नाही. एकदम हा 'मांजा'. मधल्या मौनाच्या दीर्घप्रवासानंतरचा हा पहिलाच टप्पा.
टप्पा घेतलाय तोही कसल्या अफलातून उंचीवरचा!
अनिल बर्वेंच्या डोंगराएवढ्या उंचीपर्यंत एका उडीतच पोचलाय त्यांचा पोरगा हे नक्की.
त्याच्या आगामी 'तुंबाड' ह्या पूर्ण लांबीच्या हिंदी फिल्मबद्दल आणि 'आदिपश्य' ह्यां पॉप्युलर तर्फे प्रसिद्ध होणार असणार्‍या कांदबरीबद्दल मनात कमालीची उत्सुकता निर्माण झालीय हे वेगळं सांगायलाच नको.
Wednesday, March 26, 2008
लॉरा इन्गाल्स वाईल्डरः एक शोध
लहानपणी शाळेत असताना मे महिन्यातल्या उन्हाळी सुट्ट्यांच्या एका दुपारी माझ्या हातात लॉरा इन्गाल्स वाईल्डरच्या 'लिटल हाऊस' या आठ पुस्तकांच्या मालिकेतील कोणतेतरी मधलेच एक पुस्तक पडले. तेही अनुवादित. अंबादास अग्निहोत्री नावाच्या लेखकाने केलेला तो 'वसंत फार दूर नाही..' या नावाचा अनुवाद होता. अमेरिकेतल्या मिनेसोटा राज्यातल्या एका शेतकरी इन्गाल्स कुटुंबातील लॉरा ही दोन नंबरची मुलगी असते आणि तिचे व तिच्या आनंदी, हसर्‍या कुटुंबाचे तिथल्या खडतर हिवाळ्यात, अनेक संकटांशी सामना करत केलेल्या प्रवासाचे, प्रवासातल्या मुक्कामांचे, वर्णन त्यात होते. त्यातला काळ खूप जुना म्हणजे निदान शंभर वर्षांपूर्वीचा तरी वाटत होता. पुस्तकातले काही काही अनुवादित शब्दही निटसे समजत नव्हते. पण तरी त्या पुस्तकाने मला खिळवून ठेवले. पुस्तकाची नायिका लॉरा माझ्याच त्यावेळच्या वयाच्या आसपासची होती म्हणूनही असेल कदाचित पण ती मला इतक्या वेगळ्या काळातली, वातावरणातली असूनही विलक्षण जवळची वाटली.
'वसंत फार..' मधून मला भेटलेली ती लॉरा साधी, सरळ, निष्पाप आणि आनंदी, खोडकर होती. पुस्तक संपता संपता ती प्रगल्भ, समजुतदार होत गेली. तिच्या स्वभावातला हा बदल तिच्या पुस्तकातल्या प्रवासादरम्यान घडत गेलेल्या घटनांशी सुसंगत असाच होता. लॉराची त्या पुस्तकातली दुनिया, अमेरिकेच्या इतक्या जुन्या काळातले त्यांचे तिथले राहणीमान, लॉरा, तिच्या बहिणी आणि त्यांचा कुत्रा तिच्या मा आणि पा सोबत एका बंद घोडागाडीमधून करतात तो प्रवास हे सारच माझ्या दृष्टीने खूप जितकं अनोळखी तितकच अद्भूत होतं. मात्र अंबादास अग्निहोत्रींनी अनुवादित केलेले हे पुस्तक कोणतेतरी मधलेच असल्याने लॉराचे याआधीचे आयुष्य आणि नंतर तिच्या आयुष्यात काय काय होते याबद्दल तेव्हा काहीच कळू शकले नाही. तिच्या दीर्घ प्रवासादरम्यानचा एक कोणतातरी मधलाच तुकडा माझ्या हाती लागलेला होता आणि बाकी कथानकाबद्दल मनात विलक्षण उत्सुकता दाटून राहिली. मिनेसोटा प्रांतातली ती गवताळ कुरणे, बर्फाची वादळे, तिथली लाकडी ओंडक्यांची घरे, साजरे केले जाणारे नाताळ आणि त्यावेळी माने घरी बनवलेली 'गुडदाणी', चर्चमधला पहाटेचा घंटानाद, टोळधाडीमुळे उध्वस्त झालेलं पांच गव्हाच शेत, लॉराच्या मैत्रिणी, स्वार्थी नेली, मदत करणारे ओल्सन, पायांना चिकटलेल्या जळवा, अलुबुखारच्या जाळ्यांमधून वाहणारे झरे, पांनी मध्यरात्री वाजवलेलं फिडल, लॉराच्या मेरी, कॅरी या बहिणी, त्यांची भांडणं, प्रेम हे सारच त्या पुस्तकातून माझ्या खूप ओळखीच झालं कारण मी अनेकदा, वारंवार ते पुस्तक वाचल होत. मी वाचलं आणि मग माझ्या त्यावेळच्या मित्र-मैत्रिणींनाही वाचायला दिलं. माझ्या आईला आणि बहिणीला सुद्धा पुस्तक विलक्षण आवडलं. म्हणायला किशोरवयीन मुलांसाठी असणार्‍या त्या पुस्तकाची अशी सर्वांना पडलेली मोहिनी चकित करुन जाते आजही विचार केला की.
त्यानंतर बरीच वर्षं ते पुस्तक माझ्या आसपासच होतं. पुस्तकाची प्रत आधीच जुनी होती. सतत वाचून, कुणाला न कुणाला वाचायला देऊन ती आणखीनच जीर्ण झाली. बाईंडिंग करुनही पाने एकत्र राहीनात. पुढे वर्ष उलटली. शाळकरी वय मागे पडले. दरम्यानच्या काळात 'लिटिल विमेन' अर्थातच 'चौघीजणी' मधली ज्यो जास्त जवळची झाली. 'लिटल हाऊस' कुठेतरी हरवूनच गेले. लॉरा कुठेतरी मागेच राहिल्यासारखी झाली. एकदा अचानक आठवण झाली तेव्हा बरीच शोधाशोध केली पण पुस्तक कुठेतरी निट जपून असे ठेवले होते तेच मिळेना. लॉरा हरवल्याची चुटपुट बरेच दिवस मनात राहिली. त्या इतक्या जुन्या अनुवादित पुस्तकाची प्रत कुठल्याच दुकानात तेव्हा उपलब्ध नव्हती. 'लॉरा' हा समान आवडीचा दुवा असलेल्या माझ्या एका मैत्रिणीकडे याच 'लिटल हाऊस'च्या अजून एका पुस्तकाचा 'एका तळ्याकाठी.. नावाने केलेला अनुवाद मात्र मधल्या काळात वाचायला मिळाला ही खूप खुशीची गोष्ट होती. पण बाकी लॉराची साथ सुटली ती सुटलीच.पुढे अनेक वर्षांनी रविन्द्र पिंगेंशी बोलताना मी या पुस्तकाची आठवण काढली. त्यांनी अंबादास अग्निहोत्रींच्या काही ओझरत्या आठवणी काढल्या पण या दोन पुस्तकाबद्दल बाकी काहीच त्यांनाही आठवत नव्हते. बर्‍याच वर्षांपूर्वी युसिसने अनेक अमेरिकन पुस्तके मराठी लेखकांकडून अनुवादित करुन घेतली होती त्यापैकी ही पुस्तके असावी असे त्यांनी सांगितले.
मग एक खूप मोठा काळ उलटून गेला. माझ्या स्वतःचा प्रवास शिक्षण पूर्ण केल्यावर मग नोकरी-लग्न-मुल हे टप्पे घेत घेत या काळादरम्यान सुरुच होता. आणि मग एकदा युसिसमधे कपाट धुंडाळताना अचानक समोर 'लॉरा' भेटली. अनुवादित नाही तर तिच्या मुळ इंग्रजी स्वरुपातच. आणि एक दोन नाही तर चक्क आठ पुस्तके. लॉरा इन्गाल्स वाईल्डर या अमेरिकन लेखिकेने लिहिलेल्या 'लिटल हाऊस' पुस्तकाचे आठ सुबक आणि अत्यंत देखणे भाग कपाटात ओळीने लावून ठेवलेले होते. हिरव्यागार गवताळ कुरणावर, डोक्यावर उन्हाळी टोपी, अंगात झालरीचा लांब पोशाख, पायात कातडी बूट घातलेली कव्हरवरची लॉरा माझ्याकडे पाहून तिचं ते मिश्किल, खोडकर हसू हसत होती. तिच्या मागे लाकडी ओंडक्यांचे घर होते, बाजूला बंद वॅगन होती.
मी अधाशासारखे ते आठही भाग वाचून काढले. यावेळी जास्तच आवडले. लॉराची मूळ इंग्रजी भाषा अत्यंत सोपी, साधीसुधी आहे. शिवाय आता बरेचसे संदर्भ सुसंगत लागत होते. अग्निहोत्रींच्या अनुवादात लॉरा आणि मेरी गुडदाणी खात म्हणजे काय नक्की कळत नसे. आता गुडदाणी म्हणजे कॅन्डी समजल्यावर खूप गंमतही वाटली.
आता पुन्हा लॉराच्या आयुष्यात डोकावून पाहताना मला पुस्तकाच्या पलिकडच्या लॉरा इन्गाल्स वाईल्डरबद्दल अमाप कुतुहल वाटायला लागलं. लॉराची ही कहाणी तिची आत्मकहाणीच आहे हे माहित होतं. लॉराची, तिच्या कुटुंबियांची, ती रहात होती त्या ठिकाणांची, प्रदेशाची खरी ओळख व्हावी म्हणून मग मी नेट धुंडाळलं, अमेरिकन लायब्ररीमधे लॉरा इन्गाल्सवर इतरांनी लिहिलेली असंख्य पुस्तक होती. तिचं आख्ख वास्तव आयुष्य पुस्तकांमधे होतं त्यापेक्षा यत्किंचितही कमी रंजक नव्हतं.
विस्कॉनसिनच्या घनदाट जंगलांमधे लाकडी ओंडक्यांनी बांधलेल्या एका छोट्याशा घरात लॉरा एलिझाबेथ इन्गाल्स जन्माला आली ७ फेब्रुवारी १८६७ साली. त्यानंतर १९३० साली म्हणजे वयाच्या ६३ व्या वर्षी तिने मॅन्सफिल्ड मिसुरीमधील शेतातल्या रॉकी रिज या घरात बसून लिटल हाऊस या नंतरच्या काळात 'क्लासिक' गणल्या गेलेल्या आठ पुस्तकांच्या मालिकेतले आपले पहिले पुस्तक 'लिटिल हाऊस इन दी बिग वुड्स' लिहिले तेव्हा आपण अमेरिकेच्या इतिहासातील 'पायोनियर पिरियड' म्हणून ओळखल्या जाणार्‍या मिडवेस्टर्न फ्रॉन्टियरचा १८७० ते १८८० दरम्यानचा सामाजिक आणि सांस्कृतिक कालखंडच शब्दबद्ध करुन ठेवत आहोत याची यत्किंचितही कल्पना तिला नव्हती. ती फक्त आपण ज्या प्रदेशात लहानाच्या मोठ्या झालो त्या विस्कॉन्सिन, मिनेसोटा, कॅन्सास आणि साऊथ डाकोटा येथील आठवणी आपली मुलगी रोझाच्या आग्रहावरुन लिहून काढत होती.
लॉराच्या वडिलांना- चार्ल्स फिलिपना साहसाचे, वेगळे काही करण्याचे विलक्षण आकर्षण. त्यांच्या अंगात सतत सळसळणारे पायोनियर स्पिरिट त्यांना पश्चिम दिशेकडे 'लॅन्ड ऑफ प्रॉमिस अ‍ॅन्ड होप ' कडे जायला आयुष्यभर खुणावत राहिले. लॉराच्या वयाच्या चौथ्या वर्षी इन्गाल्स कुटुंबाने म्हणजे पा चार्ल्स, मा कॅरोलिन, मोठी बहिण मेरी, धाकटी बहिण कॅरी आणि त्यांचा कुत्रा जॅक या सर्वांनी बंद घोडागाडीमधे बसून दूध व मधाचे प्रवाह जिथे वाहतात त्या पश्चिम दिशेकडे कूच केले. मिसुरी-कॅन्सास-विस्कॉनसिन-मिनेसोटा-आयोवा या प्रांतामधला तो प्रवास मग पुढे लॉराचे बालपण, किशोरवय संपून तिने तारुण्यात प्रवेश केल्यानंतरही सुरुच राहिला. याच प्रवासात डाकोटामधे तिला आल्मांझो वाईल्डर भेटला, ज्याच्याशी तिने प्रेमविवाह केला आणि तोही इन्गाल्स कुटुंबाचा एक भाग बनून गेला.
इन्गाल्स कुटुंबाने केलेले हे प्रवास सोपे नव्हते. ते खडतर, रोमांचकारी आणि असंख्य साहसांनी भरलेले होते. रेडइंडियन्सच्या प्रदेशातील त्यांचे मुक्काम, मिनेसोटात असताना सामोरे जावे लागलेल्या नाकतोड्यांच्या टोळधाडी, बलाढ्य मिसिसिपी नदीचे ओलांडावे लागलेले पूर, घनघोर बर्फाची वादळे, संकटांवर त्यांनी एकत्रितपणे, जिद्दीने आणि चातुर्याने केलेली मात, प्रवासात भेटलेली माणसे आणि सर्वात मनोरम असे इन्गाल्स कुटुंबियांचे आपापसातील चिवट, जिव्हाळ्याचे बंध असे सारे एकत्र गुंफलेल्या लॉराच्या मनातील आठवणी गोष्टींच्या स्वरुपात एकतच लॉराची मुलगी रोझा मोठी झाली. आपल्या मनावर लोभस ठसा उमटवणार्‍या आईच्या या विलक्षण गोष्टी जगभरातील सर्वांनाच वाचायला मिळाव्यात म्हणून रोझा सतत लॉराच्या मागे लकडा लावून असे की त्या लिहून काढ. लॉराला सुरुवातीला लिहिण्याचा सराव नसल्याने कंटाळा यायचा तेव्हा तिने लेखनिकाची भुमिकाही बजावली. आणि मग १९३० ते १९४० या कालावधीत 'लिटल हाऊस सिरिज'ची आठ पुस्तके प्रकाशित झाली. अल्पावधीतच या पुस्तकांनी जगाला वेड लावलं. इन्गाल्स फॅमिलीसोबतच्या घनदाट जंगलांमधल्या, लांबलचक सोनेरी गवताळ कुरणांमधल्या, अजस्त्र मिसिसिपी नदीच्या पुरामधल्या. गोठलेल्या हिमनद्यांवरच्या त्या बंद वॅगनमधल्या प्रवासात हे वाचकही सहप्रवासी बनले. त्यांच्यासोबत तेही लॉगकेबिन्समधे राहिले. ४० देशांमधे वेगवेगळ्या २८ भाषांत ही पुस्तके वाचली गेली. या पुस्तकांवर अनेकांनी पुस्तके लिहिली. ती सुद्धा गाजली. इन्गाल्स आणि वाईल्डर कुटुंबे आता फक्त लॉराची राहिली नाहीत. तिच्या वाचकांनी, वाचकांच्या पुढल्या पिढ्यांनीही ती आपली मानली.
लॉराचे आणि तिच्या बहिणींच्या शालेय शिक्षणात या सततच्या प्रवासामुळे आणि कायमच असलेल्या आर्थिक विवंचनेमुळे खंड पडत होता. कुटुंबासोबतचा प्रवास पुढच्या प्रांतात गेल्यावर लॉराला आपल्या आधीच्या इयत्तेमधे पुन्हा एकदा बसून तोच अभ्यास करावा लागे. कधी कधी तर त्या प्रांतांमधे जवळपास शाळाही नसे. लॉराच्या आईने तिच्या वडिलांकडून वचन घेतले की मुलींचे शिक्षण पूर्ण करीन. लॉरा तेरा वर्षांची असताना पांना ते वचन पूर्ण करण्याची संधी मिळाली. लॉरा सोळा वर्षांची होईपर्यंत तिला सलग शालेय शिक्षण घेता आले. घरच्या आर्थिक जबाबदार्‍या उचलून वडिलांचा भार हलका करण्यासाठी लॉरा स्वतः शिकत असतानाच मुलांना शिकवायचेही काम करी. त्यासाठी तिला २० मैलांचा प्रवास करुन जावे लागे. तो तिचा प्रवासही मुळातूनच वाचण्यासारखा आहे. पुढे आल्मांझोच्या लाभलेल्या कणखर हातभारामुळे इन्गाल्स कुटुंबाला थोडेफार आर्थिक स्थैर्य लाभू शकले.
अमेरिकेच्या पायोनियर पिरियडमधली जीवनपद्धती, राहणीमान, वृत्ती, तेव्हाची संकटे, आव्हाने सारेच लॉराच्या या साध्यासुध्या अत्मकथनामधून जिवंत झाले. चिरंतन जतन करुन ठेवले गेले. लोकांनीही पुस्तकाला अजरामर केले. लॉराला पुढे असंख्य मानसन्मान मिळाले. तिच्या पुस्तकांमधील ठिकाणांवर, व्यक्तिरेखांवर, त्या कालातल्या तिने वर्णन केलेल्या वस्तूंवर, इन्गाल्स कुटुंब जिथे जिथे राहिली त्या घरांवर कायमस्वरुपी म्युझियम्स उभारली गेली. लिटल हाउस पुस्तकांवर अनेक सिझन्स चाललेली, अत्यंत लोकप्रिय टिव्ही मालिका निघालेली आहे.
पुस्तकांमधे तिने वर्णन केलेल्या ठिकाणांचा, घरांचा वेध तिच्याच प्रवासाच्या मार्गाने घेतला जावा या वाचकांच्या इच्छेपोटी एक ट्रेक आखला जातो. जगभरातले असंख्य पर्यटक उन्हाळी सुट्ट्यांमधे हा ट्रेक करतात आणि लॉराच्या बालपणाच्या प्रवासात आपणही प्रत्यक्ष सहभागी झाल्याचा आनंद लुटतात. 'द वाईल्डर ट्रेक' असे या रोमांचकारी प्रवासाचे नाव आहे. तो सुरु होतो पेपिन-विस्कॉन्सिन पासून (लॉराचे पहिले पुस्तक: लिटल हाउस इन द बिग वुड्स), मग तो इंडिपेन्डन्स, कॅन्सासच्या दिशेने (लिटल हाऊस ऑन द प्रेअरी) पुढे उत्तरेला मिनेसोटातील वॉलनट ग्रोव्हपर्यन्त जातो (ऑन द बॅन्क्स ऑफ प्लम क्रीकः लिटल हाऊसचे चौथे पुस्तक) तिथून मग पश्चिमेला द स्मेल्ट, द. डाकोटा प्रांतात पुढे जातो. लॉरा आणि आल्मांझो वाईल्डरच्या ओझार्क माउंटन्समधील घराकडे तिच्या चाहत्यांच्या भेटीचा ओघ तर सतत वाहता असतो. लॉरा इन्गाल्स वाईल्डर मेमोरियल सोसायटीही स्थापन झाली. 'आजपर्यन्तचे सर्वाधिक वाचले गेलेले पुस्तक' अशी मानाची नोंद तिच्या नावे अमेरिकन लायब्ररी असोसिएशनने केली आहे. तिच्या सन्मानार्थ उत्कृष्ट साहित्यिक कारकीर्द असणार्‍या लेखिकेला पुरस्कार दिला जातो.
लॉरा इन्गाल्स वाईल्डरः द फ्रॉन्टियर गर्ल-
किशोरवयीन वाड्मय म्हणून लिहिल्या गेलेल्या लॉराच्या वैयक्तिक आठवणींचा धांडोळा घेणार्‍या या 'लिटल हाऊस' सीरिजमधील आठही पुस्तकांचे ऐतिहासिक महत्व विल्यम अ‍ॅन्डरसनसारख्या इतिहासकाराच्या नजरेतून सुटणे शक्यच नव्हते. खरं तर ते सर्वात आधी लक्षात आले ते त्याच्याच. बिल अ‍ॅन्डरसनची इतिहासकार म्हणून कारकीर्द सुरुच झाली मुळात त्याला लॉराच्या या पुस्तकांच्या बालपणापासून वाटणार्‍या अनिवार आकर्षणामुळे. प्राथमिक शाळेत तिसरीत असताना त्याच्या शिक्षकाने 'लिटल हाऊस ऑन द प्रेअरी' पुस्तकातला काही भाग वर्गात वाचून दाखवला. त्याच्या मोहात तो इतका पडला की त्याने झपाटल्यासारखे सर्व भाग वाचून काढले. त्याला जेव्हा कळलं की ही कुठली ऐतिहासिक कादंबरी नाही, तर लॉरा इन्गाल्सने खरेखुरे जगलेले आयुष्य आहे तेव्हापासून त्याच्या मनात कायम एकच प्रश्न घोळत राहिल,' पुढे काय झाले असेल?'
बिल अ‍ॅन्डरसनचे आई वडिल मग त्याला उन्हाळी सुट्ट्यांमधे लिटल हाऊसमधल्या लॉराच्या कुटुंबांच्या मुक्कामांच्या ठिकाणी घेऊन गेले. त्याने उत्सुकतेपोटी लॉराच्या नातेवाईकांना, मित्रमैत्रिणींना, परिचितांना अनेक भेटी दिल्या आणि त्यातूनच पुढे त्याने अमेरिकन इतिहासाच्या त्या पायोनियर पिरियडचे डॉक्युमेन्टेशन करणारी अनेक इतिहासाची पुस्तके लिहिली. बिल अ‍ॅन्डरसन आज लॉरा इन्गाल्स वाईल्डर होम असोसिएशनच्या संचालक पदावर मोठ्या अभिमानाने विराजमान आहे.
पुस्तकांच्या सहाय्याने इतिहासाचा मागोवा कसा घेता येतो हे बिल अ‍ॅन्डरसने दाखवून दिले आणि वैयक्तिक आठवणींच्या नोंदी ही इतिहासाकडे घेऊन जाणारी पावले ठरु शकतात, हे दाखवण्याचे श्रेय लॉराचे.आठ पुस्तकांमधे वाचकांच्या समोर ठेवलेले आपले सततच्या प्रवासातील आयुष्य जगून झाल्यावर लॉरा आणि आल्मांझो त्यांच्या आयुष्यातील संध्याकाळी विसावले ते मॅन्सफिल्ड मिसोरी येथील रॉकी रिज फार्महाऊसमधे. आल्मांझोने ते आपल्या हाताने लॉरासाठी बांधले. इथेच बसून लॉराने आपली पुस्तके लिहिली. तिच्या पुस्तकांमधे उल्लेख नसलेले हे एकमेव घर. तरीही लॉराच्या चाहत्यांची रीघ सतत वर्षभर या घराकडे असते. लॉराच्या मृत्यूसमयी होते तसेच ते अजूनही आहे.
लॉराची कहाणी वाचत असताना, इतक्या वर्षांनंतर लॉराला खर्‍या अर्थाने जाणून घेत असताना आता मनाला भिडली ती लॉराची आणि तिच्या सार्‍याच कुटुंबियांची चिवट, आनंदी, जीवनाला सामोरी जाणारी आवेगी, विजिगीषु वृत्ती, जी तिने शेवटपर्यंत जपली. आपल्या प्रवासातल्या स्थळांचा उल्लेख लॉराने नंतर' The Land Of Used-to-be' असा केला होता. गतकाळातली ठिकाणे! वर्षे लोटली. शतक संपले, पिढ्या बदलल्या, पण प्रत्येक पिढीच्या शैशवातल्या, कुमार वयातल्या भावभावना त्याच राहिल्या. लॉरा त्या सर्वांसाठी कायमच A girl not only someone we like but someone who is like us अशीच राहणार.
१० फेब्रुवारी १९५८ साली वयाची ९० वर्षे पूर्ण झाल्यावर ओझार्क्स मिसुरी येथून लॉरा अंतिम प्रवासासाठी निघून गेली. त्याला २०१०च्या फेब्रुवारी महिन्यात ५२ वर्षे झाली.लॉराचा हा एकमेव प्रवास, जो तिच्या कोणत्याच वाचकाचे मन रिझवू शकला नाही.
'वसंत फार..' मधून मला भेटलेली ती लॉरा साधी, सरळ, निष्पाप आणि आनंदी, खोडकर होती. पुस्तक संपता संपता ती प्रगल्भ, समजुतदार होत गेली. तिच्या स्वभावातला हा बदल तिच्या पुस्तकातल्या प्रवासादरम्यान घडत गेलेल्या घटनांशी सुसंगत असाच होता. लॉराची त्या पुस्तकातली दुनिया, अमेरिकेच्या इतक्या जुन्या काळातले त्यांचे तिथले राहणीमान, लॉरा, तिच्या बहिणी आणि त्यांचा कुत्रा तिच्या मा आणि पा सोबत एका बंद घोडागाडीमधून करतात तो प्रवास हे सारच माझ्या दृष्टीने खूप जितकं अनोळखी तितकच अद्भूत होतं. मात्र अंबादास अग्निहोत्रींनी अनुवादित केलेले हे पुस्तक कोणतेतरी मधलेच असल्याने लॉराचे याआधीचे आयुष्य आणि नंतर तिच्या आयुष्यात काय काय होते याबद्दल तेव्हा काहीच कळू शकले नाही. तिच्या दीर्घ प्रवासादरम्यानचा एक कोणतातरी मधलाच तुकडा माझ्या हाती लागलेला होता आणि बाकी कथानकाबद्दल मनात विलक्षण उत्सुकता दाटून राहिली. मिनेसोटा प्रांतातली ती गवताळ कुरणे, बर्फाची वादळे, तिथली लाकडी ओंडक्यांची घरे, साजरे केले जाणारे नाताळ आणि त्यावेळी माने घरी बनवलेली 'गुडदाणी', चर्चमधला पहाटेचा घंटानाद, टोळधाडीमुळे उध्वस्त झालेलं पांच गव्हाच शेत, लॉराच्या मैत्रिणी, स्वार्थी नेली, मदत करणारे ओल्सन, पायांना चिकटलेल्या जळवा, अलुबुखारच्या जाळ्यांमधून वाहणारे झरे, पांनी मध्यरात्री वाजवलेलं फिडल, लॉराच्या मेरी, कॅरी या बहिणी, त्यांची भांडणं, प्रेम हे सारच त्या पुस्तकातून माझ्या खूप ओळखीच झालं कारण मी अनेकदा, वारंवार ते पुस्तक वाचल होत. मी वाचलं आणि मग माझ्या त्यावेळच्या मित्र-मैत्रिणींनाही वाचायला दिलं. माझ्या आईला आणि बहिणीला सुद्धा पुस्तक विलक्षण आवडलं. म्हणायला किशोरवयीन मुलांसाठी असणार्‍या त्या पुस्तकाची अशी सर्वांना पडलेली मोहिनी चकित करुन जाते आजही विचार केला की.
त्यानंतर बरीच वर्षं ते पुस्तक माझ्या आसपासच होतं. पुस्तकाची प्रत आधीच जुनी होती. सतत वाचून, कुणाला न कुणाला वाचायला देऊन ती आणखीनच जीर्ण झाली. बाईंडिंग करुनही पाने एकत्र राहीनात. पुढे वर्ष उलटली. शाळकरी वय मागे पडले. दरम्यानच्या काळात 'लिटिल विमेन' अर्थातच 'चौघीजणी' मधली ज्यो जास्त जवळची झाली. 'लिटल हाऊस' कुठेतरी हरवूनच गेले. लॉरा कुठेतरी मागेच राहिल्यासारखी झाली. एकदा अचानक आठवण झाली तेव्हा बरीच शोधाशोध केली पण पुस्तक कुठेतरी निट जपून असे ठेवले होते तेच मिळेना. लॉरा हरवल्याची चुटपुट बरेच दिवस मनात राहिली. त्या इतक्या जुन्या अनुवादित पुस्तकाची प्रत कुठल्याच दुकानात तेव्हा उपलब्ध नव्हती. 'लॉरा' हा समान आवडीचा दुवा असलेल्या माझ्या एका मैत्रिणीकडे याच 'लिटल हाऊस'च्या अजून एका पुस्तकाचा 'एका तळ्याकाठी.. नावाने केलेला अनुवाद मात्र मधल्या काळात वाचायला मिळाला ही खूप खुशीची गोष्ट होती. पण बाकी लॉराची साथ सुटली ती सुटलीच.पुढे अनेक वर्षांनी रविन्द्र पिंगेंशी बोलताना मी या पुस्तकाची आठवण काढली. त्यांनी अंबादास अग्निहोत्रींच्या काही ओझरत्या आठवणी काढल्या पण या दोन पुस्तकाबद्दल बाकी काहीच त्यांनाही आठवत नव्हते. बर्‍याच वर्षांपूर्वी युसिसने अनेक अमेरिकन पुस्तके मराठी लेखकांकडून अनुवादित करुन घेतली होती त्यापैकी ही पुस्तके असावी असे त्यांनी सांगितले.
मग एक खूप मोठा काळ उलटून गेला. माझ्या स्वतःचा प्रवास शिक्षण पूर्ण केल्यावर मग नोकरी-लग्न-मुल हे टप्पे घेत घेत या काळादरम्यान सुरुच होता. आणि मग एकदा युसिसमधे कपाट धुंडाळताना अचानक समोर 'लॉरा' भेटली. अनुवादित नाही तर तिच्या मुळ इंग्रजी स्वरुपातच. आणि एक दोन नाही तर चक्क आठ पुस्तके. लॉरा इन्गाल्स वाईल्डर या अमेरिकन लेखिकेने लिहिलेल्या 'लिटल हाऊस' पुस्तकाचे आठ सुबक आणि अत्यंत देखणे भाग कपाटात ओळीने लावून ठेवलेले होते. हिरव्यागार गवताळ कुरणावर, डोक्यावर उन्हाळी टोपी, अंगात झालरीचा लांब पोशाख, पायात कातडी बूट घातलेली कव्हरवरची लॉरा माझ्याकडे पाहून तिचं ते मिश्किल, खोडकर हसू हसत होती. तिच्या मागे लाकडी ओंडक्यांचे घर होते, बाजूला बंद वॅगन होती.
मी अधाशासारखे ते आठही भाग वाचून काढले. यावेळी जास्तच आवडले. लॉराची मूळ इंग्रजी भाषा अत्यंत सोपी, साधीसुधी आहे. शिवाय आता बरेचसे संदर्भ सुसंगत लागत होते. अग्निहोत्रींच्या अनुवादात लॉरा आणि मेरी गुडदाणी खात म्हणजे काय नक्की कळत नसे. आता गुडदाणी म्हणजे कॅन्डी समजल्यावर खूप गंमतही वाटली.
आता पुन्हा लॉराच्या आयुष्यात डोकावून पाहताना मला पुस्तकाच्या पलिकडच्या लॉरा इन्गाल्स वाईल्डरबद्दल अमाप कुतुहल वाटायला लागलं. लॉराची ही कहाणी तिची आत्मकहाणीच आहे हे माहित होतं. लॉराची, तिच्या कुटुंबियांची, ती रहात होती त्या ठिकाणांची, प्रदेशाची खरी ओळख व्हावी म्हणून मग मी नेट धुंडाळलं, अमेरिकन लायब्ररीमधे लॉरा इन्गाल्सवर इतरांनी लिहिलेली असंख्य पुस्तक होती. तिचं आख्ख वास्तव आयुष्य पुस्तकांमधे होतं त्यापेक्षा यत्किंचितही कमी रंजक नव्हतं.
विस्कॉनसिनच्या घनदाट जंगलांमधे लाकडी ओंडक्यांनी बांधलेल्या एका छोट्याशा घरात लॉरा एलिझाबेथ इन्गाल्स जन्माला आली ७ फेब्रुवारी १८६७ साली. त्यानंतर १९३० साली म्हणजे वयाच्या ६३ व्या वर्षी तिने मॅन्सफिल्ड मिसुरीमधील शेतातल्या रॉकी रिज या घरात बसून लिटल हाऊस या नंतरच्या काळात 'क्लासिक' गणल्या गेलेल्या आठ पुस्तकांच्या मालिकेतले आपले पहिले पुस्तक 'लिटिल हाऊस इन दी बिग वुड्स' लिहिले तेव्हा आपण अमेरिकेच्या इतिहासातील 'पायोनियर पिरियड' म्हणून ओळखल्या जाणार्‍या मिडवेस्टर्न फ्रॉन्टियरचा १८७० ते १८८० दरम्यानचा सामाजिक आणि सांस्कृतिक कालखंडच शब्दबद्ध करुन ठेवत आहोत याची यत्किंचितही कल्पना तिला नव्हती. ती फक्त आपण ज्या प्रदेशात लहानाच्या मोठ्या झालो त्या विस्कॉन्सिन, मिनेसोटा, कॅन्सास आणि साऊथ डाकोटा येथील आठवणी आपली मुलगी रोझाच्या आग्रहावरुन लिहून काढत होती.
लॉराच्या वडिलांना- चार्ल्स फिलिपना साहसाचे, वेगळे काही करण्याचे विलक्षण आकर्षण. त्यांच्या अंगात सतत सळसळणारे पायोनियर स्पिरिट त्यांना पश्चिम दिशेकडे 'लॅन्ड ऑफ प्रॉमिस अ‍ॅन्ड होप ' कडे जायला आयुष्यभर खुणावत राहिले. लॉराच्या वयाच्या चौथ्या वर्षी इन्गाल्स कुटुंबाने म्हणजे पा चार्ल्स, मा कॅरोलिन, मोठी बहिण मेरी, धाकटी बहिण कॅरी आणि त्यांचा कुत्रा जॅक या सर्वांनी बंद घोडागाडीमधे बसून दूध व मधाचे प्रवाह जिथे वाहतात त्या पश्चिम दिशेकडे कूच केले. मिसुरी-कॅन्सास-विस्कॉनसिन-मिनेसोटा-आयोवा या प्रांतामधला तो प्रवास मग पुढे लॉराचे बालपण, किशोरवय संपून तिने तारुण्यात प्रवेश केल्यानंतरही सुरुच राहिला. याच प्रवासात डाकोटामधे तिला आल्मांझो वाईल्डर भेटला, ज्याच्याशी तिने प्रेमविवाह केला आणि तोही इन्गाल्स कुटुंबाचा एक भाग बनून गेला.
इन्गाल्स कुटुंबाने केलेले हे प्रवास सोपे नव्हते. ते खडतर, रोमांचकारी आणि असंख्य साहसांनी भरलेले होते. रेडइंडियन्सच्या प्रदेशातील त्यांचे मुक्काम, मिनेसोटात असताना सामोरे जावे लागलेल्या नाकतोड्यांच्या टोळधाडी, बलाढ्य मिसिसिपी नदीचे ओलांडावे लागलेले पूर, घनघोर बर्फाची वादळे, संकटांवर त्यांनी एकत्रितपणे, जिद्दीने आणि चातुर्याने केलेली मात, प्रवासात भेटलेली माणसे आणि सर्वात मनोरम असे इन्गाल्स कुटुंबियांचे आपापसातील चिवट, जिव्हाळ्याचे बंध असे सारे एकत्र गुंफलेल्या लॉराच्या मनातील आठवणी गोष्टींच्या स्वरुपात एकतच लॉराची मुलगी रोझा मोठी झाली. आपल्या मनावर लोभस ठसा उमटवणार्‍या आईच्या या विलक्षण गोष्टी जगभरातील सर्वांनाच वाचायला मिळाव्यात म्हणून रोझा सतत लॉराच्या मागे लकडा लावून असे की त्या लिहून काढ. लॉराला सुरुवातीला लिहिण्याचा सराव नसल्याने कंटाळा यायचा तेव्हा तिने लेखनिकाची भुमिकाही बजावली. आणि मग १९३० ते १९४० या कालावधीत 'लिटल हाऊस सिरिज'ची आठ पुस्तके प्रकाशित झाली. अल्पावधीतच या पुस्तकांनी जगाला वेड लावलं. इन्गाल्स फॅमिलीसोबतच्या घनदाट जंगलांमधल्या, लांबलचक सोनेरी गवताळ कुरणांमधल्या, अजस्त्र मिसिसिपी नदीच्या पुरामधल्या. गोठलेल्या हिमनद्यांवरच्या त्या बंद वॅगनमधल्या प्रवासात हे वाचकही सहप्रवासी बनले. त्यांच्यासोबत तेही लॉगकेबिन्समधे राहिले. ४० देशांमधे वेगवेगळ्या २८ भाषांत ही पुस्तके वाचली गेली. या पुस्तकांवर अनेकांनी पुस्तके लिहिली. ती सुद्धा गाजली. इन्गाल्स आणि वाईल्डर कुटुंबे आता फक्त लॉराची राहिली नाहीत. तिच्या वाचकांनी, वाचकांच्या पुढल्या पिढ्यांनीही ती आपली मानली.
लॉराचे आणि तिच्या बहिणींच्या शालेय शिक्षणात या सततच्या प्रवासामुळे आणि कायमच असलेल्या आर्थिक विवंचनेमुळे खंड पडत होता. कुटुंबासोबतचा प्रवास पुढच्या प्रांतात गेल्यावर लॉराला आपल्या आधीच्या इयत्तेमधे पुन्हा एकदा बसून तोच अभ्यास करावा लागे. कधी कधी तर त्या प्रांतांमधे जवळपास शाळाही नसे. लॉराच्या आईने तिच्या वडिलांकडून वचन घेतले की मुलींचे शिक्षण पूर्ण करीन. लॉरा तेरा वर्षांची असताना पांना ते वचन पूर्ण करण्याची संधी मिळाली. लॉरा सोळा वर्षांची होईपर्यंत तिला सलग शालेय शिक्षण घेता आले. घरच्या आर्थिक जबाबदार्‍या उचलून वडिलांचा भार हलका करण्यासाठी लॉरा स्वतः शिकत असतानाच मुलांना शिकवायचेही काम करी. त्यासाठी तिला २० मैलांचा प्रवास करुन जावे लागे. तो तिचा प्रवासही मुळातूनच वाचण्यासारखा आहे. पुढे आल्मांझोच्या लाभलेल्या कणखर हातभारामुळे इन्गाल्स कुटुंबाला थोडेफार आर्थिक स्थैर्य लाभू शकले.
अमेरिकेच्या पायोनियर पिरियडमधली जीवनपद्धती, राहणीमान, वृत्ती, तेव्हाची संकटे, आव्हाने सारेच लॉराच्या या साध्यासुध्या अत्मकथनामधून जिवंत झाले. चिरंतन जतन करुन ठेवले गेले. लोकांनीही पुस्तकाला अजरामर केले. लॉराला पुढे असंख्य मानसन्मान मिळाले. तिच्या पुस्तकांमधील ठिकाणांवर, व्यक्तिरेखांवर, त्या कालातल्या तिने वर्णन केलेल्या वस्तूंवर, इन्गाल्स कुटुंब जिथे जिथे राहिली त्या घरांवर कायमस्वरुपी म्युझियम्स उभारली गेली. लिटल हाउस पुस्तकांवर अनेक सिझन्स चाललेली, अत्यंत लोकप्रिय टिव्ही मालिका निघालेली आहे.
पुस्तकांमधे तिने वर्णन केलेल्या ठिकाणांचा, घरांचा वेध तिच्याच प्रवासाच्या मार्गाने घेतला जावा या वाचकांच्या इच्छेपोटी एक ट्रेक आखला जातो. जगभरातले असंख्य पर्यटक उन्हाळी सुट्ट्यांमधे हा ट्रेक करतात आणि लॉराच्या बालपणाच्या प्रवासात आपणही प्रत्यक्ष सहभागी झाल्याचा आनंद लुटतात. 'द वाईल्डर ट्रेक' असे या रोमांचकारी प्रवासाचे नाव आहे. तो सुरु होतो पेपिन-विस्कॉन्सिन पासून (लॉराचे पहिले पुस्तक: लिटल हाउस इन द बिग वुड्स), मग तो इंडिपेन्डन्स, कॅन्सासच्या दिशेने (लिटल हाऊस ऑन द प्रेअरी) पुढे उत्तरेला मिनेसोटातील वॉलनट ग्रोव्हपर्यन्त जातो (ऑन द बॅन्क्स ऑफ प्लम क्रीकः लिटल हाऊसचे चौथे पुस्तक) तिथून मग पश्चिमेला द स्मेल्ट, द. डाकोटा प्रांतात पुढे जातो. लॉरा आणि आल्मांझो वाईल्डरच्या ओझार्क माउंटन्समधील घराकडे तिच्या चाहत्यांच्या भेटीचा ओघ तर सतत वाहता असतो. लॉरा इन्गाल्स वाईल्डर मेमोरियल सोसायटीही स्थापन झाली. 'आजपर्यन्तचे सर्वाधिक वाचले गेलेले पुस्तक' अशी मानाची नोंद तिच्या नावे अमेरिकन लायब्ररी असोसिएशनने केली आहे. तिच्या सन्मानार्थ उत्कृष्ट साहित्यिक कारकीर्द असणार्‍या लेखिकेला पुरस्कार दिला जातो.
लॉरा इन्गाल्स वाईल्डरः द फ्रॉन्टियर गर्ल-
किशोरवयीन वाड्मय म्हणून लिहिल्या गेलेल्या लॉराच्या वैयक्तिक आठवणींचा धांडोळा घेणार्‍या या 'लिटल हाऊस' सीरिजमधील आठही पुस्तकांचे ऐतिहासिक महत्व विल्यम अ‍ॅन्डरसनसारख्या इतिहासकाराच्या नजरेतून सुटणे शक्यच नव्हते. खरं तर ते सर्वात आधी लक्षात आले ते त्याच्याच. बिल अ‍ॅन्डरसनची इतिहासकार म्हणून कारकीर्द सुरुच झाली मुळात त्याला लॉराच्या या पुस्तकांच्या बालपणापासून वाटणार्‍या अनिवार आकर्षणामुळे. प्राथमिक शाळेत तिसरीत असताना त्याच्या शिक्षकाने 'लिटल हाऊस ऑन द प्रेअरी' पुस्तकातला काही भाग वर्गात वाचून दाखवला. त्याच्या मोहात तो इतका पडला की त्याने झपाटल्यासारखे सर्व भाग वाचून काढले. त्याला जेव्हा कळलं की ही कुठली ऐतिहासिक कादंबरी नाही, तर लॉरा इन्गाल्सने खरेखुरे जगलेले आयुष्य आहे तेव्हापासून त्याच्या मनात कायम एकच प्रश्न घोळत राहिल,' पुढे काय झाले असेल?'
बिल अ‍ॅन्डरसनचे आई वडिल मग त्याला उन्हाळी सुट्ट्यांमधे लिटल हाऊसमधल्या लॉराच्या कुटुंबांच्या मुक्कामांच्या ठिकाणी घेऊन गेले. त्याने उत्सुकतेपोटी लॉराच्या नातेवाईकांना, मित्रमैत्रिणींना, परिचितांना अनेक भेटी दिल्या आणि त्यातूनच पुढे त्याने अमेरिकन इतिहासाच्या त्या पायोनियर पिरियडचे डॉक्युमेन्टेशन करणारी अनेक इतिहासाची पुस्तके लिहिली. बिल अ‍ॅन्डरसन आज लॉरा इन्गाल्स वाईल्डर होम असोसिएशनच्या संचालक पदावर मोठ्या अभिमानाने विराजमान आहे.
पुस्तकांच्या सहाय्याने इतिहासाचा मागोवा कसा घेता येतो हे बिल अ‍ॅन्डरसने दाखवून दिले आणि वैयक्तिक आठवणींच्या नोंदी ही इतिहासाकडे घेऊन जाणारी पावले ठरु शकतात, हे दाखवण्याचे श्रेय लॉराचे.आठ पुस्तकांमधे वाचकांच्या समोर ठेवलेले आपले सततच्या प्रवासातील आयुष्य जगून झाल्यावर लॉरा आणि आल्मांझो त्यांच्या आयुष्यातील संध्याकाळी विसावले ते मॅन्सफिल्ड मिसोरी येथील रॉकी रिज फार्महाऊसमधे. आल्मांझोने ते आपल्या हाताने लॉरासाठी बांधले. इथेच बसून लॉराने आपली पुस्तके लिहिली. तिच्या पुस्तकांमधे उल्लेख नसलेले हे एकमेव घर. तरीही लॉराच्या चाहत्यांची रीघ सतत वर्षभर या घराकडे असते. लॉराच्या मृत्यूसमयी होते तसेच ते अजूनही आहे.
लॉराची कहाणी वाचत असताना, इतक्या वर्षांनंतर लॉराला खर्‍या अर्थाने जाणून घेत असताना आता मनाला भिडली ती लॉराची आणि तिच्या सार्‍याच कुटुंबियांची चिवट, आनंदी, जीवनाला सामोरी जाणारी आवेगी, विजिगीषु वृत्ती, जी तिने शेवटपर्यंत जपली. आपल्या प्रवासातल्या स्थळांचा उल्लेख लॉराने नंतर' The Land Of Used-to-be' असा केला होता. गतकाळातली ठिकाणे! वर्षे लोटली. शतक संपले, पिढ्या बदलल्या, पण प्रत्येक पिढीच्या शैशवातल्या, कुमार वयातल्या भावभावना त्याच राहिल्या. लॉरा त्या सर्वांसाठी कायमच A girl not only someone we like but someone who is like us अशीच राहणार.
१० फेब्रुवारी १९५८ साली वयाची ९० वर्षे पूर्ण झाल्यावर ओझार्क्स मिसुरी येथून लॉरा अंतिम प्रवासासाठी निघून गेली. त्याला २०१०च्या फेब्रुवारी महिन्यात ५२ वर्षे झाली.लॉराचा हा एकमेव प्रवास, जो तिच्या कोणत्याच वाचकाचे मन रिझवू शकला नाही.
Subscribe to:
Posts (Atom)