Thursday, December 15, 2016

सिनेमा आणि संस्कृती:भाग-४ मुस्लिम सोशल्स

भारतीय समाज एकसाची, एकरंगी कधीच नव्हता. अनेक धर्म आणि त्यांच्या वेगवेगळ्या संस्कृती सातत्याने या समाजात झिरपत राहिल्या. या संस्कृतींचे थर एकमेकांवर रचले गेले आणि त्यातून आजचा समाज घडत गेला. भारतीय संस्कृतींचे हे अनेक स्तर अभ्यासण्याची संधी सहज मिळू शकते ती फक्त हिंदी सिनेमांमधून. हिंदी सिनेमाच्या माध्यमातून भारतातल्या सर्व संस्कृतींमधल्या वैशिष्ट्यपूर्ण गोष्टींचं फार महत्वाचं दस्तावेजीकरण झालं आहे. हे वैशिष्ट्य फक्त भारतीय समाजाचे आणि भारतीय सिनेमांचेच.
त्या त्या दशकातले सिनेमे पाहिले की त्यावेळच्या एकंदर समाज मनोवृत्तीचे, त्यांच्या राहण्या, जेवण्या, रितीरिवाजांच्या, पेहरावाच्या संस्कृतिचे दर्शन इतकेच नव्हे तर वेगवेगळ्या धर्मांकडे बाकी समाजाची बघण्याची, बघण्याच्या बदलत गेलेल्या नजरियाची प्रक्रियाही निरखता येते. हिंदी सिनेमांचं हे सर्वात मोठं आणि देखणं वैशिष्ट्य की त्यात अनेक जिनसी संस्कृती एकजिनसीपणे सामावून जाऊ शकल्या. हिंदू, मुस्लिम, ख्रिश्चन, पारशी संस्कृती आपापल्या गुणवैशिष्ट्यांसह पडद्यावर साकारल्या.
भारतीय समाजावर, सिनेमावर, कलांवर, जाणीवांवर आत्तापर्यंत सर्वाधिक प्रभाव टाकणारी संस्कृती म्हणजे मुस्लिम संस्कृती जी हिंदी सिनेमाच्या पडद्यावर सातत्याने साकारली आणि कधीच उपरी वाटू शकली नाही.
गझल, कव्वाल्या, मुशायरे, पर्दा, निकाह, तेहजिब, मुजरा, सुफी संगित हे आणि अशा तर्‍हेचे मुस्लिम संस्कृतिचे पडद्यावर वारंवार, गेली पन्नास दशकांहून जास्त काळ सातत्याने साकारले गेलेले घटक हिंदी सिनेमाच्या संस्कृतीचा एक अविभाज्य भाग. तवायफ उमराव जानचा मुजरा आणि राजनर्तिका आम्रपालीचे नृत्य साकारणारा हिंदी सिनेमाच्या धमन्यांमधून वाहणारा संस्कृतीप्रवाह एकाच स्त्रोताशी नातं जोडणारा. मोगलेआझमच्या महालात बाळकृष्णाच्या पाळण्याला झोके देणार्‍या जोधाबाईच्या हाताला हात लावलेला अकबर आणि त्याच्या दरबारात मोहे पनघटपे गाणारी मधुबाला हिंदी सिनेमाचे प्रेक्षक असणार्‍या भारतीय समाजाला कधी वेगळे वाटूच शकले नाहीत. साहजिकच आहे कारण प्रत्यक्षातही त्याला आपल्या आकाशात गणेश चतुर्थीच्या आणि ईदच्या चंद्राची कोर ढळढळीतपणे एकत्र चमकताना पाहण्याची सवय होती. भारतीय सिनेमांमधली ही संस्कृती म्हणजे समाजातल्या दोन सर्वथा भिन्न असलेल्या संस्कृती कलेच्या संदर्भात किती एकजिव भिनून कातडीखाली एकप्रवाही होत गेल्या आहेत त्याचा वैशिष्ट्यपूर्ण इतिहासच.
मोगल-ए-आझमची सुवर्ण जयंती भारतीय चित्रपटसृष्टीचे रसिक उत्साहाने साजरे केली. त्याबद्दल लिहूनही खूप आले. हा चित्रपट म्हणजे मुस्लिम संस्कृतीच्या त्यानंतरच्या काळात, भारतीय सिनेमांच्या पडद्यावरुन लयाला गेलेल्या उच्च कलात्मक सांस्कृतिक परंपरेचे शेवटचे वैभवशाली दर्शन होते. चित्रपटाच्या यशास कारणीभूत झालेला प्रत्येकजण मुस्लिम होता.
अभिनय (मधुबाला-दिलिप कुमार), गायन (रफी, बडे गुलाम अली खां), दिग्दर्शक (के.आसिफ), संगित (नौशाद).
उर्दू भाषेतली नजाकत आणि रुबाब, मुस्लिम तेहजिब, ऐश्वर्य आणि कलेचा संगम, सौंदर्य आणि शौर्य हे सारं यात एकवटलेलं होतं.
मुस्लिम संस्कृतीमधली जी काही चांगली वैशिष्ट्ये होती त्यांचं दर्शन इतरही अनेक चित्रपटांमधून अनेकदा झालं. चित्रपट रसिकांवर प्रत्येक वेळी त्याची मोहिनी पडली.

भारतीय चित्रपट रसिकांना या प्रकारच्या सिनेमांमधे प्रामुख्याने असणार्‍या शेरोशायरी, नाचगाणी, मुजरा, गझल, कव्वाल्या यांचेच फक्त आकर्षण होते का? हे आकर्षण होतेच पण अजूनही काहीतरी या सिनेमांमधून त्यांना मिळत होते.
ते 'काहीतरी' म्हणजे पडद्याआडच्या एका संस्कृतीचे दर्शन.
झाकलेले अधिक उत्साहाने पाहण्याची उत्सुकता आणि कुतूहल हे समाजातील प्रत्येकालाच असते. मुस्लिम समाज भारतीय समाजात राहूनही कुठेतरी आत्यंतिक खाजगीपणा जपणारा असाच राहिला. त्यांच्या बहुबेट्या कायम पडद्यात, त्यांची नमाजाची पद्धत, मस्जिद, त्यांचे शादीसमारंभ हे सारे दिसत असूनही अनोळखी. पण पडद्यावर मात्र चित्रपट रसिकांना खुले आम मुस्लिम स्त्रियांच्या अंतःपुरातही प्रवेश मिळाला. नकाबाआड दडलेलं देखणं मुस्लिम सौंदर्य सिनेमाच्या पडद्यावरुन कधी मीना कुमारी, सुरैय्या, नर्गिस, आणि अर्थातच मधुबाला, वहिदा रेहमानच्या रुपात रसिकांनी मनसोक्त न्याहाळलं.
शेरोशायरीची त्यांच्या मनावरची भुरळ तर गालिब, उमर खय्याम इतकी जुनी. त्यानंतर साहिर, शकिल बदायुनी, मजरुह, राजा मेहंदी अली खां यांनी उर्दू भाषेची सारी नजाकत सिनेरसिकांवर हात जराही आखडता न घेता उधळली. नौशाद, गुलाम मोहम्मद, खय्याम, सज्जाद हुसेन सारख्यांचे स्वरसाज त्यावर चढले.
नबाबी ऐश्वर्याची झगमग, राहणीमानातले शानशौक, रसिकता, आदब, मेहमाननवाझी, जिगर या सार्‍या खास मुस्लिम संस्कृतीतल्या वैशिष्ट्यपूर्ण छटा जेव्हा जेव्हा पडद्यावरुन दिसल्या तेव्हा त्या मोहकच भासल्या. सिनेरसिकांवर त्याची दीर्घकाळ मोहिनी पडली नसती तरच नवल.
मात्र सिनेमाच्या पडद्यावरुन दिसलेली संस्कृती आणि समाजाचं प्रत्यक्ष वास्तव या दोन्हींचं बदलत जाणारं रुप किती यथार्थ असू शकतं याचं उदाहरण जर बघायचं असेल तर त्याने हिंदी सिनेमाच्या पडद्यावर साकारत गेलेल्या मुस्लिम संस्कृतीवर आधारीत चित्रपटांच्या वाटचालीचे निरिक्षण करावे. ऐतिहासिक, प्रेमकथांपासून, सामाजिक आणि आता दहशतवादी चित्रणापर्यंत प्रवास करत गेलेली ही संस्कृती. पडद्यावरच्या मुस्लिम संस्कृतीचा प्रवाह प्रत्येक येत्या दशकागणीक झपाट्याने बदलत गेलेला सिनेरसिकांनी पाहिला. समाजाचेच प्रतिबिंब पडद्यावर इतक्या खरेपणाने उमटलेले फार क्वचितवेळा दिसले.
१९२० ते ३० च्या दशकात लैला-मजनू, शिरी-फरहाद, हातिमताई आले,
१९३९ मधे सोहराब मोदीचा पुकार आणि ऐलान आला,
५७ मधे मिर्झा गालिब,
६० मधे के.आसिफचा मोगले आझम आणि गुरुदत्तचा चौदहवी का चांद,
६३ मधे मेरे मेहबूब,
७१ मधे कमाल अमरोहीचा पाकिझा,
७३ मधे गर्म हवा,
८१ मधे उमराव जान,
८५ मधे चोप्रांचा तवायफ,
८९ मधे सईद मिर्झांचा सलिम लंगडे पे मत रो,
९४ मधे मम्मो,
९६ मधे सरदारी बेगम,
२००८ मधे आशुतोष गोवारीकरचा जोधा-अकबर,
२०१० मधे कुर्बान, करण जोहरचा माय नेम इज खान, ..
चित्रपटांच्या यादीकडे फक्त नजर जरी टाकली तरी भारतीय मुस्लिम समाजाच्या बदलत गेलेल्या जीवनधारेचे, इतर समाजाच्या या संस्कृतीकडे बघण्याच्या बदलत गेलेल्या दृष्टीचे ठळक चित्र डोळ्यांसमोर उभे राहते.
स्वातंत्र्यपूर्व काळातली बादशाही, नवाबी संस्कृती.
स्वातंत्र्योत्तर काळातला स्वप्नाळू, काव्यात्म, काहीसा भोळा भाबडा आविष्कार (तु हिंदू बनेगा न मुसलमान बनेगा.. इन्सान की औलाद है इन्सान बनेगा).
मधल्या म्हणजे सत्तर-ऐंशीच्या दशकातले स्मगलर्स, गँगस्टर्स..
आणि आत्त्ताच्या काळातले दहशतवादी, गुन्हेगारी संस्कृतीतल्या मुस्लिमांचे चित्रण करणारे चित्रपट.
हा प्रवास दीर्घ असला तरी अविश्वसनीय नाही, खोटा नाही याचे भान कधी नव्हे ते सिनेरसिकांना कायम राहिले कारण या प्रवासाचे साक्षिदार ते स्वतः होते.
हिंदी सिनेमाच्या पडद्यावरुन अतिशय नेमकेपणे भारतातील मुस्लिम समाजसंस्कृतीच्या वाटचालीचे चित्रण होत गेले. एकविसाव्या शतकाचं पहिलं दशक संपता संपता आलेल्या चित्रपटांनी नकारात्मकतेचं एक सील मुस्लिम संस्कृतीवर ठोकल्यासारखं मारुन ठेवलं आणि आयरॉनिकली भारतातील बहुसंख्य समाज आजही ज्या हिंदी कलाकारांना डोक्यावर घेतात, त्यांच्यावर प्रेम करतात ते आहेत- सलमान, आमिर, शाहरुख, फराह, सरोज, राहत अली वगैरे खान कुलोत्पन्न किंवा जावेद अख्तर, फरहान अख्तर, शबाना आझमी वगैरे. या सर्वांनी मुस्लिम समाजातला पिढ्यान पिढ्यांचा चित्रपटाच्या पडद्यावरचा कलात्मक वारसा पुढे चालवला, आणि रसिकांनी त्यांच्यावर, मनात कोणताही संशय न ठेवता, राजकारण आड न आणता दिलखुलास प्रेम करण्याचा वारसा पुढे चालवला असंच म्हणायला हवं.

५०-६० च्या दशकातले अनारकली, पुकार, मोगलेआझम, मेरे मेहबूब, बहू बेगम, चौदहवी का चांद हे गाजलेले सिनेमे सुरेल संगिताने, अभिनयाने नटलेले होते. मुस्लिम समाजातली ही कलात्मकतेच्या कळसाला पोचलेली गौरवशाली पिढी. नवाबी, शायराना स्वभावाच्या, रोमॅन्टिक व्यक्तिरेखा यात होत्या.
'मेरे मेहबूब' मधे खानदानकी इज्जत कशी आपल्या रहात्या शाही हवेलीच्या लिलावाची वेळ येते तेव्हा पणाला लागली जाते याचं नाट्यपूर्ण चित्रण होतं. नवाब अख्तरला लिलावाच्या या दु:खद घटनेपुढे आपल्या प्राणांची काहीच किंमत नाही असं वाटत असतं. तरुण आणि आधुनिक विचारांचा अन्वर मात्र शेवटी त्याला पटवून देतो की, प्रतिष्ठा आणि इज्जत हे कोण्या हवेलीच्या विटामातीच्या यःकिश्चित ढिगार्‍याचे मोहताज नसतात. जगण्यातली सच्चाई आणि प्रामाणिकपणा तुम्ही किती टिकवून ठेवू शकता यावर ते अवलंबून असतं. जेव्हा तुमचा आत्मा तुम्ही विकायला काढता तेव्हा प्रतिष्ठा धूळीस मिळते. तुमची माणुसकी, चांगुलपणा पणाला लावता तेव्हा इज्जत धूळीला मिळते. अन्वर जेव्हा नवाब अख्तरला हे समजावून सांगत असतो, तेव्हा त्याचे हे बोलणे कोणत्याही समाजातल्या नितीमत्तांना आणि मूल्यांना साजेसेच असते. त्यामुळे त्यात काहीही अतिशयोक्ती वाटली नाही. नवाब अख्तर चित्रपटाच्या शेवटी आपली राजेशाही हवेली सोडून बाहेर पडतो.
पन्नास ते साठच्या दशकातल्या सरंजामशाहीची कालबाह्य मूल्ये मोडीत काढायला निघालेल्या, स्वतंत्र भारताच्या लोकशाही समाजाच्या दृष्टीने चित्रपटातली ही मूल्ये आणि हा शेवट सुसंगत असाच होता.
साठपर्यंतच्या दशकातल्या मुस्लिम सोशल्स सिनेमांमधून नवाबी, सरंजामी वातावरणातून आलेल्या, जुन्या संकुचित विचारसरणीच्या ओझ्याखाली दबून गेलेल्या आणि त्यातून बाहेर पडू इच्छिणार्‍या मध्यमवर्गीय, उदार विचारसरणीच्या, सुशिक्षित नायकांच्या व्यक्तिरेखा दिसल्या.
हे मुस्लिम नवयुवक स्वतःला नव्याने घडवू पहाणारे होते. नवाबी घराण्याला महत्व न देता बाहेरच्या जगातल्या, खुल्या सांस्कृतिक वातावरणात ते रममाण होणारे नायक होते. कवी होते, शायर होते. सच्च्या, प्रामाणिक मनोवृत्तीचे होते.
ऐलान सिनेमातला जावेद, मेरे मेहबूब मधला अन्वर, चौदहवी का चांद मधला अस्लम, पालकी मधला नसिम, बहू बेगम मधला युसूफ या सार्‍या मुस्लिम नायकांच्या व्यक्तिरेखा खानदानी मुस्लिम पार्श्वभूमीमधून आलेल्या, सुसंस्कृत, आधुनिक जगात भक्कम पाय रोवणार्‍या आणि भविष्याकडे आशेने पाहणार्‍या अशा होत्या.
अजून एक कुतूहलजनक गोष्ट या दशकातल्या मुस्लिम सिनेमांमधे समान आहे. या सिनेमांमधल्या प्रेमकहाण्या बहुतेककरुन कॉलेजच्या पार्श्वभूमीवर खुललेल्या आहेत.
पर्दानशिन आणि तरीही कॉलेजात शिकणार्‍या नायिका म्हटल्यावर साधनाचे नकाबाआडचे ते सुंदर डोळे आणि नायकाशी टक्कर झाल्यावर खाली विखुरलेली पुस्तके गोळा करणारे तिचे नाजूक हात कोणाला आठवणार नाहीत? आणि त्यातला तो शेरवानी घातलेला, भावूक मनोवृत्तीचा " मेरे मेहबूब तुझे मेरे मुहोब्बत की कसम.. आ मुझे फिर उन्ही हाथोंका सहारा दे दे.." गाणारा नायक.
मेरे मेहबूब मधल्या 'अन्वर आणि हुस्ना' ला मिळालेले स्वातंत्र्य, प्रेम करण्याची मुभा ही केवळ आणि केवळ उच्च शिक्षणामुळेच मिळालेली आहे असा एक अप्रत्यक्ष संदेश मुस्लिम युवकांना यातून मिळत गेला नसल्यास नवलच
मेरे मेहबूब, मेहबूब की मेहंदी, बहूबेगम इत्यादी सर्वच सिनेमांमधे हा माहोल होता. कॉलेजातले शिक्षण आणि प्रेम यांची हमखास एकत्र सांगड घालणारा हा जमाना. मुशायर्‍यामधून गाणारा, आपल्या मनातल्या भावना रेडिओवरुन नायिकेपर्यंत पोचवणारा, कॉलेजातल्या 'पोएट्री कॉम्पिटिशन' मधे भाग घेणारा नायकही याच चित्रपटांची देन. .
मुस्लिम सामाजिक चित्रपटांचा पाया या सुरेल सिनेमांनी घातला. हळवा रोमान्स यात काठोकाठ भरुन होता.
मेरे मेहबूब प्रमाणेच 'दिल ही तो है' मधेही प्रमुख मुस्लिम नायक नायिकांच्या व्यक्तिरेखा प्रत्यक्षात राज कपूर आणि नूतन या नॉन मुस्लिम कलाकारांनी साकारल्या आणि प्रेक्षकांनी त्यांना सहज स्विकारलं. " जिस घडी मैने तेरा चांद सा चेहरा देखा.. ईद हो के ना हो मेरे लिए ईद हुई.." असं म्हणणारा नूतनचा गोड चेहरा मुस्लिम सामाजिक प्रेमकथेमधे सहज मिसळून गेला.
कवी वृत्तीच्या, संवेदनशील विचारांच्या गुरुदत्तलाही याच पार्श्वभूमीवर सिनेमा काढायचा मोह व्हावा यात नवल काहीच नाही. त्याने प्रमुख भूमिका केलेला 'चौदहवी का चांद' या काळातला महत्वाचा मुस्लिम सोशल सिनेमा. त्याचा सहाय्यक अब्रार अल्वीने दिग्दर्शित केलेला 'साहिब, बिबी और गुलाम' जरी बंगालच्या जमिनदारी पार्श्वभूमीवरचा असला तरी त्याचे सारे सेटिंग हे टिपिकल मुस्लिम सोशल चित्रपटासारखेच होते.
मुस्लिम समाजातली स्त्रियांवर लादलेली 'पर्दा' पद्धत त्याकाळातल्या खानदानी, सरंजामशाही हिंदू समाजाला अनोळखी वाटण्याचे काहीच कारण नव्हते. साहिब बिबी मधल्या छोटी बहूच्या घुसमटण्यातून त्याचेच दर्शन झाले.
मुस्लिम सामाजिक सिनेमांमधून मात्र या 'पर्दा' किंवा 'नकाब' चे रोमॅन्टिक उदात्तीकरण जास्तच केले गेले. उदा. पालकी चित्रपटातले हे गाणे-
चेहरे से अपने आज तो पर्दा उठाईये
या इल्लाह मुझको चांदसी सूरत दिखाईये
अशी अनेक गाणी सापडतील.
नायिकेला बेपर्दा करुन तिचे सौंदर्य न्याहाळण्याची आस असलेला कवीहृदयाचा नायक आणि बुरख्याचा फायदा घेऊन नायिका बदलण्याचा डाव रचणारे खलनायक, हवेलीतली बेगम आणि कोठ्यावरची तवायफ अशी दोन टोकं असणार्‍या व्यक्तिरेखा दाखवून चांगल्या- वाईटाचा ठळक फैसला हे चित्रपट करत होते.

पण मग सत्तरचं दशक आलं आणि हिंदी चित्रपटांमधल्या मुस्लिम व्यक्तिरेखांच्या चित्रणात जाणवण्याइतका फरक पडला.
या काळातल्याही बर्‍याचशा व्यक्तिरेखा नवाबी होत्या पण त्यांच्यात तो खानदानी रुबाब शिल्लक नव्हता. ह्या व्यक्तिरेखा बहुतांशी ऐय्याश, उधळ्या, व्यसनी, कोठ्यावरच्या नाचगाण्यांमधे, मुजर्‍यामधे रमलेल्या, घरातली धनसंपत्ती दौलतजाद्यावर उधळणार्‍या अशा होत्या. उदा, मेरे हुझूर, पाकिझा, उमराव जान वगैरे मधले नवाब. पण बाकी सुरेल संगित, देखणे सेट, उत्तम केश-वेशभुषा, उत्कृष्ट अभिनय, डौलदार संवाद ही मुस्लिम चित्रपटांतली इतर सारी वैशिष्ट्ये यात पुरेपूर भरुन होती. चित्रपट अर्थातच रसिकांनी डोक्यावर घेतले.
या सिनेमांमधल्या पुरुष व्यक्तिरेखा कमकुवत, ऐय्याश होत्या आणि कोठ्यावर मुजरा करण्याचे नशिबी आलेल्या नायिका असहाय्य, आणि तरीही कुठेतरी स्वतंत्र, संवेदनशील वृत्ती जोपासणार्‍या, वेगळे जीवन जगण्याची इच्छा असणार्‍या होत्या. पाकिझामधली साहेबजान, उमरावजान मधली उमराव जान अदा.. या व्यक्तिरेखा हिंदी सिनेमांमधल्या ज्या काही मोजक्या, सशक्तपणे रेखाटलेल्या स्त्री व्यक्तिरेखा आहेत त्यांपैकी महत्वाच्या अशाच.

सत्तरच्या दशकातच समांतर सिनेमांची चळवळ सुरु झाली. ऐलान, सलिम लंगडे पे मत रो सारख्या वेगळ्या धाटणीच्या सिनेमांमधून निम्न-मध्यमवर्गीय आर्थिक स्तरातल्या मुसलमान तरुणांच्या दिशाहीनतेवर भाष्य होतं. 'गर्म हवा' सारखा दर्जेदार, वेगळ्या पठडीतला संवेदनशील सिनेमाही सत्तरच्या दशकातच आला. गर्म हवा मधल्या मुस्लिम कुटुंबातून दिसलेले भारत पाक फाळणीमुळे जन्माला आलेले मानवी कारुण्य काळजाला स्पर्श करणारे होते.
सत्तरच्या दशकातल्या उत्तरार्धात आलेले दोन मुस्लिम सामाजिक चित्रपट महत्वाचे ठरतात. - निकाह आणि बाजार.
मुस्लिम समाजातल्या काही रुढींवर नकारात्मक टीका करणारे भाष्य पहिल्यांदाच ठळकपणे, कोणत्याही रोमॅन्टिक उदात्तीकरणाशिवाय केले गेलेले याच चित्रपटांमधुन दिसले.
बी.आर.चोप्रांच्या 'निकाह'ची कथा सशक्त होती. मुस्लिम समाजातल्या वाईट बाजूंना प्रकाशात आणणारी होती. उदा.मुस्लिम पुरुष कसे सहजतेनं, नुसतं ३ वेळा 'तलाक' शब्द उच्चारुन बायकोला निराधार आणि असहाय्य करु शकतात. पण यातल्या फॅक्ट्स तपासल्या नाहीत, इस्लाम असे सांगत नाही वगैरे विरोध करुन मुस्लिम समाजातल्या बर्‍याचशा कट्टर धर्मवाद्यांनी हा सिनेमा नाकारला.
मात्र 'बाजार' सिनेमाच्या बाबतीत त्यातून दिसणारे ढळढळीत, कटू वास्तव नाकारणे कोणालाच शक्य नव्हते. हा सिनेमा प्रत्यक्ष घडलेल्या, सत्य घटनेवर आधारीत होता. इतकेच नव्हे तर मुस्लिम समाजाला टीकेच्या खाईत लोटणार्‍या, त्या समाजातल्या अशिक्षित, अल्पवयीन मुलींना पैशाच्या लोभापायी बाजारातल्या गुरांप्रमाणे विकण्याच्या एका घातक रॅकेटला उजेडात आणणारा होता.
हैद्राबादेतले गरीब मुस्लिम घरांतले आईवडिल, आपल्या दारिद्र्यावर उपाय म्हणून अल्पवयीन मुलींचा निकाह प्रौढ, श्रीमंत अरबांशी लावून देण्याच्या सत्य घटनांवर आधारीत 'बाजार' चित्रपटाने मुस्लिम समाजातील विदारक, काळ्या बाजूला समाजासमोर उघडे पाडले आणि वेगळेही पाडले.
बहुसंख्य भारतीय समाजाने हा मागासलेला, वाईट चालिरितींचा नव्याने पायंडा पाडणारा, स्त्रियांना कस्पटासमान लेखणारा समाज जणू नाकारुन टाकला. प्रगत विचारसरणीच्या, सुशिक्षित मुस्लिम समाजाने आपल्या समाजाची ही काळी बाजू टीकेस योग्य मानली. पण धर्मवादी, कट्टर मुस्लिम मुग गिळून गप्प राहिले. वर वर एकसंध वाटणार्‍या या दोन भिन्न विचारसरणीच्या धार्मिक संस्कृती, समाजात आणि कलेच्या प्रांतातही न सांधणार्‍या तफावतीने दुभंगण्याची सुरुवात सत्तरीच्या दशकात अशा तर्‍हेने होत होती.
हिंदी सिनेमाच्या पडद्यावर मुस्लिम समाजातील व्यक्तिरेखा संपूर्ण तीन तास लांबीच्या चित्रपटांमधून दिसण्याची सुद्धा ही अखेर ठरली.
हिंदी सिनेमांमधल्या मुस्लिम व्यक्तिरेखा हळूहळू १५-२० मिनिटांच्या अवधीत बसवणे सर्वांनाच सोयीस्कर वाटू लागले. उदा.- शोलेतला रहिम चाचा, मुकद्दर का सिकंदर मधली जोहराबाई.
आता चित्रपटांमधल्या मुस्लिम व्यक्तिरेखा अलिगढ कट शेरवानी घालणार्‍या, डोक्यावर जरीची, मळकी टोपी , पान तंबाखू चघळणार्‍या, तोंडातून ओघळणारे पानांचे लाल ओघळ पुसत इक्बाल-गालिबची शेरोशायरी वाक्यावाक्यातून झाडणार्‍या, आणि यातल्या स्त्रिया बुरखा किंवा जड, भरजरी लेहंगा, तोंडावर भडक रंगरंगोटी केलेल्या, कानात हैद्राबादी झुमके घालणार्‍या किंवा वयस्कर अम्मीजान टाईप पान चघळणार्‍या, नमाज पढणार्‍या अशा होत्या.
या व्यक्तिरेखा पडद्यावर आल्या की आता कव्वाली नाहीतर मुजरा किंवा गझल ऐकायला मिळणार हे प्रेक्षकांना तोंडपाठ झाले. मुस्लिम संस्कृती म्हणजे कव्वाल्या, मुजरा हेच समिकरण रुढ झाले.
मुस्लिम समाजाची काही वेगळी परिमाणं पडद्यावरुन दिसणं बंद झालं.
सत्तरीच्या दशकाच्या अखेरीला हिंदी सिनेमाचाही चेहरामोहरा झपाट्याने बदलत गेला. मुंबईच्या अंडरवर्ल्ड मधल्या गुन्हेगारी जगताला केन्द्रस्थानी ठेऊन सिनेमे निघायला लागाले.
ऐंशीच्या दशकाची सुरुवातच झाली अंडरवर्ल्ड डॉनचे चित्रण मुस्लिम व्यक्तिरेखेवर आधारित होताना पहाणे प्रेक्षकांनी सहज स्विकारले. पडद्यावरची नावं मुस्लिम नसली तरी या व्यक्तिरेखा प्रत्यक्ष समाजातल्या कोणत्या डॉनवर किंवा गुंडांवर बेतल्या गेल्या आहेत हे सहज लक्षात येई.
निगेटिव्ह, खलनायकी स्मगलर्स कधी अरबी झगा घालून सिगार ओढणारे होते, कधी पांढरा सफारी घालून, डोळ्यांना सोनेरी काड्यांचा काळा चष्मा, हाताच्या दहाही बोटांत सोन्याच्या जाडजुड अंगठ्या, हातात नोटांनी भरलेली ब्रीफकेस घेतलेले हे ऐंशीच्या दशकातले हिंदी चित्रपटांच्या पडद्यावरचे मुस्लिम व्यक्तिरेखेचे सहज दिसणारे दृष्य.
ऐंशीचे दशक संपता संपता हा ट्रेन्ड जास्तच ठळक होत गेला. गुलाम-ए-मुस्तफा, अंगार मधली मुस्लिम व्यक्तिरेखांची चित्रणं भडक होती.
एकंदरीतच हिंदी सिनेमाच्या पडद्यावरुन नॉर्मल, सुशिक्षित मुस्लिम नागरिक, ज्याला काही धार्मिक, कडवी, गुन्हेगारी परिमाणं चिकटलेली नाहीत, अशा व्यक्तिरेखा एकदम गायब झाल्या.
मध्यमवर्गिय समाजातही त्या कुठे दिसेना.
धार्मिक मुसलमानाचे चित्रण प्रतिकात्मकरित्या व्हायला लागले. यालाच समांतर असे काही अर्धे-कच्चे हिंदू-मुस्लिम ऐक्याला धरुन चित्रपट काढण्याचे प्रयत्नही होत होतेच. पण त्यांची हाताळणी हास्यास्पद, प्रचारकी होती. त्यांच्यात करमणूक मूल्यही धड नव्हते. इमानधरम, क्रान्तीवीर सारख्या सिनेमांमधून असे बटबटीत प्रसंग अनेक दिसले. त्यापेक्षा मग मनमोहन देसाईंच्या अमर अकबर अ‍ॅंथनीमधला धार्मिक ऐक्याचा मसाला सुसह्य होता. हिंदू, मुस्लिम, ख्रिश्चन धर्मियांची आजपर्यंत पडद्यावर साकार झालेली सारी सांकेतिक, ढोबळ रुपे त्यांनी यात भाबडेपणाने आणली. पण निदान निखळ करमणूक हा एकमेव हेतू तरी प्रामाणिकपणे निभावला गेला होता.
१९९५ मधे आलेल्या 'बॉम्बे' मधे हिंदी सिनेमांतल्या मुस्लिम व्यक्तिरेखांना पुन्हा एकदा नवे पैलू मिळाले. १९९३ मधे मुंबईतल्या बॉम्ब स्फोटांच्या, त्यानंतरच्या उसळलेल्या दंगलीच्या जखमा अजूनही समाजाच्या मनावर ताज्या होत्या. या दंगलींची पार्श्वभूमी असलेल्या 'बॉम्बे' मधे हिंदू मुलाच्या प्रेमात पडून पळून जाणारी मुसलमान मुलगी होती, धर्मापेक्षा प्रेम महत्वाचे मानण्याचा यातला विचार प्रेक्षकांनी पुन्हा एकदा रोमॅन्टिसिझमच्या पांघरुणामुळे स्विकारला. धार्मिक ओरखड्यांवर प्रेमाचे हे मलम कदाचित तात्पुरते सुखावह वाटले असावे.
वीर-झारा सारख्या सिनेमामधूनही हा रोमॅन्टिसिझम खास चोप्रा पद्धतीने भारतीय मुलगा आणि पाकिस्तानी मुलगी यांच्यातले प्रेम देश की मिट्टी, दोन्ही धर्मियांचे रक्त एकच, संस्कृतिचा वारसाही एकच वगैरेची फोडणी देऊन पडद्यावर आला. पण तोपर्यंत भारतीय समाजाचा एकमेकांच्या संस्कृतीकडे पाहण्याचा दृष्टीकोन साफ बदलला होता हे निश्चित.
हिंदी सिनेमांमधून आता मुस्लिम संस्कृतिचे नाही तर धर्माचे चित्रण होत होते.
सरफरोश सारख्या सिनेमांमधून सीमेवरुन चोरट्या मार्गाने भारतात घुसून कारवाई करणार्‍या, कलावंतांच्या बुरख्या आड आपला कडवा, धार्मिक, भारतद्वेषाचा चेहरा लपवणार्‍यांचे बुरखे फाडण्याचे प्रयत्न थेट झाले.
या पुढच्या सिनेमांनी मुस्लिम म्हणजे जिहाद, टेररिस्ट या समिकरणांना घट्ट केले. 'बॉम्बे' काढणार्‍या मणीरत्नमने आता त्याच्याच 'रोजा' मधून आता मुसलमानांची राष्ट्रीयता आणि जिहादी दहशतवाद यांच्यातला संघर्ष ठळकपणे अधोरेखित केला.
हिंदी सिनेमाच्या पडद्यावर आता एखाद्या धबधब्यासारखे असे चित्रपट कोसळत राहिले. काही भडक होते, काही संवेदनशिलतेने भिडणारे होते. मा तुझे सलाम, पुकार, गदर, फिझा, मिशन काश्मिर, बॉर्डर, एलओसी, फना या सर्व चित्रपटांना आंतराष्ट्रीय मुस्लिम दहशतवादी कारवायांची पार्श्वभूमी होती.
दशतवाद्यांचा चेहरा, मोहरा, पेहराव, मुखवटा आंतरराष्ट्रीय असला तरी त्यामागचा मुस्लिम चेहरा लपून राहणारा नव्हताच. दहशतवादाला दुसरा चेहरा असूच शकत नाही हे या सिनेमांमधून प्रेक्षकांच्या मनात घट्ट रुजवले गेले. त्यात काही विकृत रंगही होते पण प्रेक्षकांनी सर्व सिनेमे उचलून धरले कारण प्रत्यक्ष आयुष्यात त्यांच्या घराच्या दरवाजापर्यंत दहशतवादाचा काळा चेहरा येऊन ठेपला होता. कोंडलेल्या, असहाय्य संतापाला सिनेमाच्या पडद्यावरुन वाट मिळत होती.
मात्र यात पडद्यावरच्या हिंदू देशप्रेमाला आणि राष्ट्रीयत्वाला झपाट्याने भडक राजकारणी रंगही चढत गेलेले लपून राहिले नाहीत.
'ब्लॅक फ्रायडे' सारखा एखादाच सिनेमा ज्याने तटस्थपणे आणि खरेपणे मुंबईवरील बॉम्बहल्ल्यामागच्या मुस्लिम कारवायांचे अत्यंत थंड डोक्याने केलेले सारे कटकारस्थान चित्रपटाच्या पडद्यावर कोणत्याही भडकपणा शिवाय दाखवले. घटनाच इतकी भडक होती की त्याला अजून कसलाही रंग द्यायची गरजच नव्हती. समाज हा चित्रपट पाहून सुन्न झाला.
अमेरिकेतल्या ९/११ घटनेनंतर तर आंतराराष्ट्रीय दशतवादाचा मुस्लिम चेहरा जगभरात उघडा पडला. भारतात दहशतवादी पडसाद जास्त तीव्रतेने उमटत होते. रोज उठून या कारवायांच्या नव्या बातम्या कधी स्वतःच्या शहरात, कधी दूरच्या सीमेवर घडत असलेल्या वाचाव्या लागत होत्या.
एकंदरीतच भारतात काय किंवा जगातही, काही असेही मुस्लिम तरुण असतील जे तुमच्या आमच्यासारखे रोज उठून ऑफिसला जात असतील, गाणी ऐकत असतील, पुस्तक, वृत्तपत्रे वाचत असतील, चहा पित असतील, हास्यविनोद करत असतील, आपल्या मुलांच्या उच्च शिक्षणाची काळजी करत असतील यावर कोणाचा सहजी विश्वासही बसणार नाही अशी परिस्थिती आली. दहशतवादी मुस्लिम तरुण कसे प्रशिक्षण घेतात, त्यांची मजबुरी, त्यांच्यावरही होत असलेले अन्याय वगैरेंना केन्द्रस्थानी ठेऊन या काळात काही चित्रपट बनले.
दहशतवाद्यांचा एक चेहरा माणसाचाही असतो वगैरे विधाने सामान्य माणसाने फारशा सहानुभूतीने स्विकारली नाहीत पण असे चित्रपट मात्र बनले, काही गाजले. उदा. गँगस्टर.
९/११ नंतर आंतरराष्ट्रीय पातळीवर मुस्लिम चेहर्‍याला मिळत असलेली सावत्र वागणूक आणि त्याचा सामान्य, निरपराध मुस्लिम नागरिकांना, जे आहेत यावरही आता कुणाचा विश्वास राहिला नाही, त्यांची बाजू मांडणार्‍या कुर्बान, माय नेम इज खान, न्यूयॉर्क सारख्या चित्रपटांनी एकविसाव्या शतकाची अखेर झाली.
हिंदी सिनेमांमधून सकारात्मक, सामाजिक संदेश देणार्‍या चित्रपटांची संख्या आजवर नेहमीच जास्त राहिलेली आहे. समाजात एकत्रितपणे नांदत असलेल्या इतर धर्मियांची संस्कृती अगदी भाबड्या, एकसाची वाटाव्या इतक्या, पण शक्य तितक्या चांगुलपणानेच पडद्यावर आत्तापर्यंत चितारली गेली. त्यांना कधी विनोदाचे रंग दिले, कधी कारुण्याचे. त्या त्या धर्माच्या लोकांनीही ते सहजतेने स्विकारले.
शिख धर्मिय म्हणजे उदार, विशाल हृदयाचे, प्रामाणिक, निर्भय, कष्टाळू, आनंदी, ख्रिश्चन म्हणजे दयाळू, साधे, देवभक्त, अनाथ मुलांना आसरा देणारे, गोव्याचे असतील तर मौजमजा करुन जीवनाचा आनंद उपभोगणारे वगैरे.
हार्मनी हा भारतीय सिनेमांचा कायमच परवलीचा शब्द राहिलेला आहे. अशा वेळी अशी एक संस्कृती जी भारतात अनेक पिढ्या बरोबरीने नांदली, भारतीय कला, स्थापत्य, संगित, नृत्य, चित्रपट अशा प्रत्येक क्षेत्रात आपला ठसा उमटवत राहिली, अजूनही उमटवते आहे. त्या संस्कृतीचा संपूर्ण र्‍हास भारतीय चित्रपटाच्या पडद्यावरुन होणे ही गोष्ट खेदाची वाटते.
संस्कृतीच्या विलोभनीय रंगांवर धार्मिक कडवटपणामुळे जो काळा फराटा उमटला आहे तो आता दीर्घकाळ भारतीय सिनेमाच्या पडद्यावरुन आपले अस्तित्व दाखवत रहाणार हे निश्चित.
समाजाच्या अंगावर रक्तबंबाळ ओरखडे जोपर्यंत उमटत रहाणार आहेत तोपर्यंत तरी निश्चितच.
साहिरच्या भाषेत बोलायचे तर- हालात से लडना मुश्किल था, हालात से रिश्ता जोड लिया. जिस रात की कोई सुबह नही उस रातसे रिश्ता जोड लिया..
=================================================
लेख श्री व सौ मासिकामधे पूर्वप्रकाशित. 

Sunday, December 04, 2016

सिनेमा आणि संस्कृती- लग्न (एक)

सिनेमा आणि समाजाच्या संदर्भात 'आरसा-प्रतिबिंब' वाद सनातन आहे. अगदी जेव्हांपासून सिनेमा बनायला लागले तेव्हापासूनच. मात्र यापैकी कोण आरसा आणि कोण प्रतिबिंब या प्रश्नाचे उत्तर अजूनपर्यंत ना कोणी समाजशास्त्रज्ञ अचूकपणे देऊ शकला आहे ना कोणी सिनेअभ्यासक. कारण ते तसे कोणा एकाच्या बाजूने देता येण्यासरखे नाहीच मुळात.
सिनेमा आणि संस्कृती या दोन गोष्टींचा प्रवास अगदीच हातात हात घालून नाही, पण एकमेकांना समांतर असा नक्कीच चालू असतो. १९१३ साली दादासाहेब फाळक्यांनी पहिला बोलपट प्रदर्शित केला त्यानंतर आजतागायत समाज आणि संस्कृतीमधे या सर्व कालावधीत जी काही स्थित्यंतरे झाली त्याचं प्रतिबिंब नंतरच्या काळात आलेल्या सर्व चित्रपटांमधे अगदी जसंच्या तसं नसेल उतरलं तरी पण निदान रुढी, परंपरा, चालीरिती, रिवाज, फॅशन्स या सार्‍यानचं काळाच्या ओघात बदलत जाणारं रुप चित्रपटांमधून नक्कीच जाणवेल असं उमटत गेलं.
हिंदी सिनेमांमधेही प्रयोग झाले, स्थित्यंतरं झाली, जागतिक सिनेमाच्या तोडीचे दिग्दर्शन, कथा अपवादाने का होईना पडद्यावर दिसल्या, त्या अ‍ॅप्रिशिएटही झाल्या पण मुख्य प्रवाहात बनत रहाणारे सिनेमे आणि ते बघणारे प्रेक्षक कुठेतरी पक्के परंपरावादीच राहिले. स्त्रिया, स्त्री-पुरुष नातेसंबंध, रितीरिवाज, मुले, सणवार, एकत्र कुटुंब पद्धती, खेड्यांमधली जीवनपद्धती, शहरी जीवन, नोकरीधंदा, तरुण पिढी, म्हातारी होत गेलेली पिढी अगदी सगळ्या सगळ्यांवर सिनेमे आले पण त्यांचा मुळ गाभा हा भारतीय समाजजीवनातल्या परंपरांचे गोडवे गाणारा, नात्यांमधल्या घट्ट विणीचे कौतुक करणाराच राहीला.
या सर्व सिनेमांच्या स्टोर्‍या पडद्यावर साकार झाल्या तेव्हा पारंपरिक नाती, रिवाजांचे बोचणारे कंगोरे, टोचणारे कोपरे मोठ्या खुबीने गुळगुळीत केले गेले, चालिरितींना, परंपरांना सोयीनुसार कधी भडक, अवास्तव स्वरुप देऊन तर कधी मवाळ, कुणाच्या धार्मीक, भावनीक संवेदनांना न दुखवेल असं सौम्य करुन सिनेमाच्या पडद्यावर साकार केलं गेलं. तसं केलं की (च) सामान्य प्रेक्षक सुखावतो ह्याची पक्की जाण जणू हे असे सिनेमा बनवणार्‍यांच्या गुणसूत्रांमधे, आणि जुन्या चालिरितींना ग्लोरिफाय करणं म्हणजेच आदर्शवादी भारतीय संस्कृतीची परंपरा पुढे चालवणं अशी जाण ते इथल्या प्रेक्षकांच्या गुणसूत्रांमधे जन्मतःच येत असावी.
साहजिकच मग संस्कृतीचं जे प्रतिबिंब सिनेमांमधे उमटत गेलं ते दिखाऊ, झगमगीत आणि फँटसीचा मुखवटा चढवून. इथल्या काचेच्या चंद्राचं चांदणं कितीही झगमगतं दिसलं तरी राहीलं आभासीच. समाजातल्या काळ्या वास्तवाला उलट एक रुपेरी झिलई चढवण्याची किमया त्यामुळे सहजी शक्य झाली.
या सार्‍याचं अगदी सहजी नजरेसमोर येणारं उदाहरण म्हणजे सिनेमांच्या पडद्यावर आत्तापर्यंत साकार झालेली 'लग्न'. फिल्मी भाषेतच बोलायचं तर 'शादी'.
सिनेमांमधे लग्नाशी संबंधित चित्रपटांची सुरुवातीच्या काळापासून मोठी परंपरा आहे. अगदी आधीचे सामाजिक समस्यांवरचे 'कुंकू' किंवा 'अछुत कन्या' पासून 'वर्‍हडी वाजंत्री' ते 'नवरी मिळे नवर्‍या' ला आणि अलीकडच्या सनई चौघडेसारखे मराठी सिनेमे असोत, बटबटीत पंजाबी लग्न भव्यपणे हिंदी पडद्यावर आणणारे चोप्रा-जोहर असोत किंवा अलीकडच्या काळातले पार्टनर स्वॅपिंगवर आधारीत मल्टिप्लेक्सी मुव्हीज असोत 'लग्न' हीच मुख्य थीम.
हिंदी-मराठीच कशाला? हॉलिवुडच्या सिनेमांमधेही 'वेडिंग' या थीमशी संबंधित चित्रपटांची अक्षरशः भली मोठी यादीच आहे. अगदी १९३५ साली आलेल्या 'द वेडिंग नाईट' पासून २००९ मधल्या 'ब्राईड वॉर्स' पर्यंत. या अशा सिनेमांमधून दिसणार्‍या लग्नांमधे किती तोच तोचपणा आहे, किती वेगळेपणा आहे, दिखाऊगिरी किती आणि वास्तव किती यावर नजर टाकली तर आपोआपच एक मोठा वेगवेगळ्या संस्कृतींचा एकत्रित ओघ त्यातून दिसतोय असं वाटतं.
------------------------------------------
साठ सत्तरच्या दशकातले अगदी मोजके अपवाद वगळता पडद्यावर आलेला प्रत्येक हिंदी सिनेमा कुठेना कुठेतरी लग्नाशीच संबंधित होता. सिनेमातलं सगळं काही शेवटी होणार्‍या लग्नाच्या दिशेनेच चाललेले. त्याचे-तिचे भेटणे, त्यांचे लडाई-झगडे, त्यातूनच मग ती सुप्रसिद्ध मोहोब्बत, प्यार के वादे-इकरार वगैरे. मग लग्न ठरवणे, खानदान की इज्जत, मग अडचणी, त्यातून काढलेले मार्ग, हाणामार्‍या, दु:ख, जुदाई मग परत एकत्र येणे आणि या सार्‍या प्रवासानंतर (प्रत्येक टप्प्यावरची प्रसंगांना अनुसरुन गाणी ऐकल्यानंतर अर्थात)एकदाची शेवटी येणारी 'द एन्ड'ची पाटी हिंदी सिनेमाचा प्रेक्षक जेव्हा वाचतो तेव्हा त्याचा अर्थ त्याच्या मनात आपोआप 'तो आणि ती सुखाने नांदू लागले' असाच इंटरप्रिट केला जाईल अशीच रचना त्या अख्ख्या सिनेमाची.
काही सिनेमांमधे लग्न अ‍ॅक्चुअली दाखवली आणि तरीही स्टोरी पुढे सरकत राहीली खरी पण तो प्रवास बहू, सांस्,देवर वगैरे नात्यांच्या खाचखळग्यांमधूनच जाणारा राहीला. थोडाफार दर्दभराच हा प्रवास! त्याचाही प्रेक्षक स्वतंत्र. पण तो असतोच. म्हणून मग हा प्रवास.
काही थोडंफार वास्तवाचे भान असणार्‍याच दिग्दर्शकांनी चक्क वैवाहिक जीवन, त्यातले ताण-तणाव, समज गैरसमज वगैरेही दाखवले. किंवा मोडलेली लग्नंही. ती कां मोडली यावर भाष्य,विश्लेषण मात्र फारशी सखोल नव्हती. नातेसंबंधातली गुंतागुंत, गहराई ही कुठे ना कुठे कळत न कळत म्हणा किंवा प्रत्यक्ष अप्रत्यक्षपणे या अशा चित्रपटांमधूनही बहुतांशी शेवटी सुखी होणार्‍या लग्नाशीच संबंधीत राहिली.
भारतीय लग्नसंस्कृतीतला पडद्यावरच्या आणि प्रत्यक्ष आयुष्यातही जाणवण्यासारखा बदल झाला गेल्या काही वर्षांमधे.
१९९४ मधे 'हम आपके है कौन' पडद्यावर झळकला. आणि त्यातल्या निशा आणि प्रेमच्या लग्नाने संपूर्ण भारतातल्या लग्नसंस्कृतीतच आमुलाग्र बदल घडवून आणला. तोपर्यंत 'लग्न' हा एक धार्मिक समारंभ म्हणूनच प्रामुख्याने मानला गेलेला. त्या त्या घरांच्या आर्थिक परिस्थितीनुसार, सामाजिक प्रतिष्ठेनुसार हे लग्नसमारंभ 'दणक्यात', 'साधेसुधे' 'जेवणावळ-पंगती' सोबत कधी कधी 'रिसेप्शन'ही असणारे असे पार पडत होते. पण मग हा सिनेमा आला आणि लग्नसमारंभ बघता बघता एक 'इव्हेन्ट' झाला. त्याना 'शोकेस'चं स्वरुप आलं. डिझायनर साड्या, प्रोफेशनल मेकप, मेहेंदी-संगित, व्हिडिओ शुटिंग, पंचतारांकित बुफे, स्टेज डेकोरेशन्स, थीम, डिजे, बारात, फुलांच्या पायघड्या, पालखी, बिदाई.. एक ना दोन. शोकेसमधल्या सजावटीला अक्षरशः उत येत गेला. 'HaHK' काय कमी होता म्हणून मग त्यानंतर २००१ साली आला मीरा नायरचा 'मान्सून वेडिंग'. मग २००४ ला गुरिन्दर चढ्ढाचा 'ब्राईड अ‍ॅन्ड प्रेज्युडिस' आला.
जोहर-चोप्रा ब्रॅन्ड सिनेमे मधल्या काळात येतच होते. यावेळीच परदेशातल्या 'वेडिंग प्लॅनर्स' मंडळींचा यात शिरकाव झाला. एन आर आय मंडळींच्या हौसेमौजेला 'भारतीय लग्नां'मुळे एक नवे झगमगते परिमाणच लाभले आणि बघता बघता ही भारतीय लग्नं जगभरात 'अ बिग फॅट इन्डियन वेडींग' म्हणून 'ब्रॅन्डेड' झाली. मिलियोनेर वेस्टर्नर्स त्यासाठी जयपूर उदयपूरचे महाल, ताज हेरिटेजचे स्वीट्स महिनोनमहिने बुक करुन या 'एक्झॉटिक इव्हेन्ट्स'चा आनंद लुटायला लागली. त्यासाठी भारतातल्या काही शहरांत खास 'वेडिंग मॉल्स' बांधले गेले. भारतातली ही नवी 'लग्न-संस्कृती इतकी भरभराटीला आली की न्यूयॉर्क टाईम्सने तिची दखल ' अकरा बिलियन यूएस डॉलर्स' इतक्या प्रचंड ताकदीची आणि दरवर्षी २५% वेगाने वाढत जाणारी 'वेडिंग इंडस्ट्री' म्हणून घेतली.
असं म्हणतात एखादी परंपरा पिढ्यानपिढ्या वाहती रहाते तेव्हा एक संस्कृती जन्माला येते. भारतीय 'लग्नसंस्कृती' आहे त्या स्वरुपात विकसित व्हायला अशाच अनेक पिढ्या उलटून गेल्या असणार. आणि मग अशी नेमकी कोणती ताकद या हिन्दी सिनेमांमधे होती / आहे की त्यांमुळे ही संस्कृती एका पिढीपेक्षाही कमी काळात अशी आमुलाग्र बदलून जावी?
सिनेमांचा प्रभाव संस्कृतीवर इतका पडू शकतो? की सिनेमा संस्कृती हीच आपली संस्कृती मानणारी एक नवी पिढीच आता उत्क्रांत झाली आहे?
'फादर ऑफ द ब्राईड' सिनेमामधे 'डिझायनर वेडिंग' हवं असा हट्ट करुन बसलेल्या आपल्या मुलीच्या आणि पत्नीच्या भरमसाठ पैशांची उधळपट्टीने हैराण झालेला वधुपिता (स्टीव्ह मार्टिन) म्हणतो," मला वाटत होतं 'लग्नं' हा एक साधासुधा प्रकार आहे. मुलगा आणि मुलगी भेटतात, प्रेमात पडतात, तो तिच्यासाठी अंगठीची खरेदी करतो, ती स्वत:साठी पोशाख निवडते आणि मग ते दोघे 'आजन्म एकत्र रहाण्याच्या' शपथा घेतात. पण असं समजणं ही माझी चूक होती. त्याला दोघांचं 'लग्न होणं' म्हणत असावेत बहुतेक. 'लग्न-समारंभ' हा एक मला सर्वस्वी अनोळखी प्रकार आहे. अनोळखी आणि महागडा." हे वाक्य म्हणणारा स्टीव्ह मार्टिन पाहिला आणि मजाच वाटली. सिनेमांमुळे 'लग्नसंस्कृती' बदलली म्हणताना अजून एका सिनेमातच त्यावरची टीका ऐकायला मिळावी!
ठरवून केलेली लग्न किंवा अ‍ॅरेन्ज्ड मॅरेजेस हे भारतीय समाजपद्धतीमधले एक महत्वाचे, अगदी युनिक असे अंग. भारतीय लग्नसंस्कृती उभारली गेली आहे तीच मुळी दोन कुटुंबांनी आपल्या मुलामुलींची लग्ने जुळवायची आणि दोन कुटुंबांमधले नातेसंबंध दृढ करायचे याच समजुतीच्या पायावर. अर्थातच मग कुटूंब आणि ज्यांची लग्न होणार असतात ते दोघे यांच्यातला संघर्ष लग्न ठरताना आणि झाल्यावरही होणे अटळ असते.
अर्थातच त्यामुळे पटकथाकारांना पडद्यावर रोमॅन्टिक, नाट्यमय प्रसंग, संवाद, गाणी पेरायला पुरेपुर स्कोपही मिळत असे त्यामुळे प्रेक्षकही खुश. गेल्या पिढीतल्या या नायिका नायकावर कितीही जीव तोडून प्रेम केलं तरी 'शादी मां बाप के मर्जीके बिना' होणार नाही हे मान्य करणार्‍या होत्या. अगदी यश चोप्रांच्या रोमॅन्टिक 'कभी कभी' मधली राखीही अमिताभला त्याच्या शायरीचं स्फुर्तीस्थान आपणच आहोत हे माहित असूनही, त्याच्यावर प्रेम करुनही, आई वडिलांच्या मर्जीविरुद्ध लग्न करणे नाकारताना अगदी 'आपल्याला तसा अधिकारच नाही' वगैरे सांगत अमिताभला समजावते. यातूनच मग पुढे वेगळ्या धार्मिक, सांस्कृतीक पार्श्वभुमीवरचे, लग्न ठरताना होणार्याश संघर्षांवरचेही चित्रपट प्रचंड गाजले. उदा. एक दुजे के लिये, बॉम्बे.
नव्या पिढीच्या सिनेमांमधुन या संघर्षाचे अधिकच तीव्र पडसाद उमटणे अपरिहार्य होते. परदेशात स्थायिक झालेल्या भारतीयांची पुढची पिढी या संघर्षाला कशी सामोरी जाते, भारतीय लग्नसंस्कृतीचा हा अविभाज्य भाग समजावून घेण्याच्या प्रयत्नात त्यांना येणारे यश-अपयश हेही हिंदी सिनेमांमधे दिसले. नागेश कुकनूरच्या हैद्राबाद ब्ल्यूज हा याअर्थाने पहिला प्रातिनिधीक चित्रपट म्हणायला हरकत नाही. विपुल शहाचा 'नमस्ते लंडन' याच संघर्षावर बेतला होता.
झुंपा लाहिरीच्या कादंबरीवर आधारीत, मिरा नायरच्या 'द नेमसेक' मधून याच संघर्षाचा एक वेगळा पैलू अवचित दिसला. सर्वसाधारणपणे स्वैराचारी, मुक्त, संसार मोडणारी बहू दाखवायची तर ती पाश्चात्य असा एक प्रचलित प्रघात हिंदी सिनेमाने रुढ करुन दिला होता त्याला 'द नेमसेक'मधल्या लग्नातून छेद गेला.
आपल्या परदेशात जन्मलेल्या मुलाचे लग्न तिथेच जन्मलेल्या मुलीसोबत करुन द्यायला लागणार हे नाईलाजाने मान्य केलेल्या तब्बूला त्यातल्या त्यात ती मुलगीही भारतीय, अगदी आपल्यासारखीच सुसंस्कृत बंगाली घरातल्या आईबापांच्या पोटी जन्माला आलेलीच असावी असं वाटतं आणि आपल्या मुलाचे लग्न ती हट्टाने अशा एका मुलीशी लावून देते. पण नंतर ती मुलगी दुसर्‍याच एका मुलावर आधीपासून प्रेम करत असलेली, पण आईवडिलांच्या आग्रहामुळे लग्न करायला मान्यता देणारी निघते. लग्नानंतरही ती आपलं प्रकरण चालूच ठेवते आणि मग नंतर अपरिहार्यपणे त्यांचा घटस्फोट होतो. मुलगा नंतर एका समजुतदार, त्याच्यावर आधीपासून प्रेम करणार्‍या अमेरिकन मुलीशी लग्न करुन खरा सुखी होतो. 'द नेमसेक'मधे परदेशात स्थायिक झालेल्या कुटुंबातील इतर सामाजिक बदलांना यशस्वीपणे तोंड देणार्‍या पण लग्नसंस्कृतीमधले पारंपारिकत्व अट्टाहासाने जपायचा प्रयत्न करणार्‍या भारतीयांची मानसिक ओढाताण छान दिसून आली.
क्रमशः--

*लेख श्री व सौ मासिकामधे तसेच मायबोली या संकेतस्थळावर पूर्वप्रकाशित

सिनेमा आणि संस्कृती- लग्न (दोन)

हिंदी सिनेमांमधल्या लग्नांचा प्रवास सुरु होतो ’ पहली मुलाकात’ पासून. आता ही टिपिकल मुलाकात सुद्धा कशी तर ’तिला’ पाहून ’त्याने’ प्रेमात पडायचे आणि तिने मात्र दुर्लक्ष करायचे. रागवायचे, अगदी तुसड्यासारखे वागायचे. असं केल्याशिवाय छेडछाडीचा स्कोप कसा मिळणार? क्वचित दोघेही एकमेकांना पाहून डायरेक्ट प्रेमातच पडल्याचीही उदाहरणे आहेत.. आंखो ही आंखो में.. असं म्हणत.
पण थोडक्यात काय तर पहली मुलाकात आवश्यकच.
बागेत, रस्त्यावर, ट्रेनमधे, एअरपोर्टवर, समारंभात, प्रवासात.. हिंदी सिनेमातल्या नायक नायिका जगात कुठही अचानक भेटू शकतात आणि त्यांना आपल्यातल्या जन्म जन्मांतरीच्या रिश्त्याची ओळख पटू शकते. हिंदी सिनेमांमधे पहली मुलाकात ही लग्नापर्यंतच्या प्रवासातली सर्वात महत्वाची आणि आवश्यक पायरी मानली असली तरी बहुतेक वेळा ती खुलवली जाते फ़क्त गाण्यंच्याच माध्यमांतून. पहिल्या भेटीनंतर, परिचय, एकमेकांची ओळख म्हणजे स्वभाव, आवडीनिवडी यांतून परस्परांचा अंदाज घेत, भांडण, गैरसमज, समजुतदारपणा यांचे टप्पे ओलांडत मग परस्परांसोबत लग्नाच्या आणाभाका घेण्यापर्यंतचा प्रवास हा गाण्यांचे थांबे घेत घेत पार पडल्याने फ़ार कमी वेळा यात भावनिक तीव्रता जाणवली.
इंग्रजी सिनेमांमधे मात्र ही गाणी प्रकरण नसल्याने प्रथम भेटीच्या प्रसंगांना खुलवण्यात दिग्दर्शकांची कसोटी लागलेली अनेकदा दिसून आली.
'पी.एस. आय लव्ह यू' नावाच्या एका भावरम्य सिनेमात त्या दोघांचे लग्न होऊन दहा वर्षांचा काळ उलटला असतो. आणि मग तो ट्युमरमुळे मरतो. आजारपणाच्या काळात त्याला जाणवतं की लग्नानंतरच्या दहा वर्षांत ती भावनिक दृष्ट्या आपल्यावर नको इतकी अवलंबून राहिलेली आहे. तिच्या आयुष्याचा फ़ोकसच संपूर्णपणे बदलून गेला आहे. आपण गेल्यानंतर तिला पुन्हा एकदा स्वतंत्रपणे आयुष्याची उभारणी करणे किती कठिण जाईल या जाणिवेतून तो अस्वस्थ होतो आणि मग तो तिला पत्र लिहून ठेवतो. आपल्या मृत्यूनंतरच्या सुरुवातीच्या काही काळात तिला सावरायला मदत करणारी, तिला मार्गदर्शन करणारी, काही निर्णय घ्यायला मदत करणारी ही सारी पत्रं तिला खरंच खूप उपयोगी पडतात.
आणि मग तिला एक पत्र वाचताना कळते की आता हे शेवटचे पत्र.
या पत्रात त्याने ते दोघं दहा वर्षांपूर्वी जेव्हा पहिल्यांदा भेटले होते त्यावेळचा प्रसंग वर्णन केला असतो. पडद्यावर हा सारा भागच अत्यंत सुरेख खुलवला आहे. आयर्लंडमधे ती हिच हायकिंग करायला आली असताना एकदा रस्ता चुकते आणि त्याला ती रस्त्याच्या मधोमधच अत्यंत गोंधळून जाऊन उभी राहिलेली दिसते.
हिरव्या पिवळ्या गवताच्या कुरणावर एखाद्या रंगीबेरंगी पुष्पगुच्छासारखी ती दिसत असते.
"इतके रंग एकाच व्यक्तिच्या अंगावर मी पहिल्यांदाच पहात होतो," तो मिश्किलपणे पत्रात लिहितो. तिचा निळा पिवळ्या फ़ुलांचा शर्ट, केशरी स्कार्फ़, लाल हॅट, ब्राऊन शूज, पांढरा बेल्ट, जांभळा स्कर्ट. इतके सारे रंग अंगावर ल्यायलेली ती असतेही खूप वेगवेगळ्या तर्‍हेतर्‍हेच्या आवडीनिवडी, छंद, उत्साह मनात जपलेली. उन्मुक्त. तिला रस्ता दाखवत चालत जात असताना त्या दोघांची मैत्री होते. खूप गप्पा करतात ते. ती त्याला कविता म्हणून दाखवते, शब्द विसरत असते मधून मधून पण तरी तिचा उत्साह प्रचंड असतो.
" मला काहीतरी करुन दाखवायचय आयुष्यात. काहीतरी वेगळं." ती त्याला सांगते.
" काय करायचय?" तो कुतुहलाने विचारतो.
"माहीत नाही." प्रामाणिक भाबडेपणाने ती म्हणते," काय ते माहित नाही. पण काहीतरी स्वत:चं. जे फ़क्त मीच करु शकते."
तो पत्रात तिला लिहितो- 'आपल्या त्या पहिल्या भेटीत तुझ्या प्रेमात मी पडलो आहे हे जाणवण्याचा हाच तो क्षण. तु मला आवडलीस. तुझा उत्साह, तुझ्यातली कला, जीवनाकडे बघण्याचा दृष्टिकोन सगळं सगळं आवडलं. आणि तुझा गोंधळही आवडला. तुला नक्की काय करायचय याचा निर्णय घेणं अवघड जातय हे मला समजलं. जोपर्यंत तुला आयुष्यात काय हवय, कुठपर्यंत जायचय हे कळत नाही तोपर्यंत एका दिशा दाखवणार्‍याची गरज तुला नेहमीच भासणार हे मला कळत होतं. तुझ्यावर प्रेम आहे हे उमगलं तेव्हाच मला हेही समजलं होतं. तुला नीट मुक्कामाला पोचवेन हे मी तुला वचन दिलं होतं. आता दहा वर्षांनंतर मला जाणवतय की आपण खूप प्रेमाचा संसार केला असला तरी तुला ती दिशा दाखवायचय अजून राहूनच गेलं. मला ती पहिली भेट आत्ता आठवतेय आणि त्या रस्त्यावरची तु .. जिला काहीतरी स्वत:च करायचं होतं ती मला नीट आठवतेय. पण तु मात्र तिला विसरुन गेलीस.'
पत्र पुरं करताना तो तिला धीर देतो आणि सांगतो, ते माझं वचन आता पुरं होईल. तुला ती दिशा नक्की मिळेल.
लग्न म्हणजे नुसतं एकमेकांवर प्रेम करणं नाही. किंवा खरं तर प्रेमाचा अर्थच मुळी एकमेकांची क्षमता समजून घेत त्याप्रमाणे एकमेकांचं व्यक्तिमत्व खुलवण्याचा प्रयत्न करत जाणे. एकमेकांच्या सोबतीने प्रवास करताना एकमेकांना सतत ओळखत रहाणे. सिनेमामधे पहिल्या भेटीचा प्रसंग पडद्यावर दाखवताना दिग्दर्शकाने किती सुरेख हा अर्थ उलगडून दाखवला!
आशुतोष गोवारीकरच्या 'जोधा अकबर' या भव्य, पोषाखी चित्रपटातही तरुण अकबर आणि जोधाने एकमेकांच्या व्यक्तिमत्वांची ओळख करुन घेत, भिन्न संस्कृतींमधून आलेल्या एकमेकांच्या चालीरिती जाणून घेत, समज गैरसमजांवर मात करुन परस्परांच्या ओढीची खात्री पटवत मग प्रेमाच्या कबुलीपर्यंतचा प्रवास आणि तोही लग्न झाल्यावर खूप छान, नजाकतीने खुलवला होता.
भारतीय समाज व्यवस्थेमधे खरं तर एकमेकांना ओळखण्याचा, समजा गैरसमजांच्या कसोटीचा काळ हा लग्नानंतरच सुरु होतो. पण दुर्दैवाने सिनेमांच्या पडद्यावर नेमकी तिथेच 'द एन्ड' ची पाटी येत असल्याने याचे चित्रण दिग्दर्शकांनी अगदी क्वचित केले.. यात बासू भटटाचार्यांचे नाव सर्वात आधी घेणे आवश्यक आहे हे निश्चित. बासूदांनी सत्तरच्या दशकापासून अनुभव, आविष्कार, गृहप्रवेश पासून आस्था पर्यंतच्या सिनेमांमधून पती पत्नी नात्यातले चढ उतार, ताण, अस्थिरता यांचे बर्‍यापैकी वास्तव चित्रण केले.
१९७१ मधे आलेला बासू भट्टाचार्यांचा ’अनुभव’ हा आधुनिक भारतीय समाजव्यवस्थेमधे पारंपरिक लग्न व्यवहाराचे सांधे जुळून येताना ही लग्नव्यवस्था आपलं पारंपरिक रुप कसं बदलत गेली (किंवा अजिबात बदलत गेली नाही) याचं यथार्थ चित्रण करणारा ठरला.आश्चर्य वाटाव्या इतक्या खरेपणाने लग्नसंबंधांमधली गुंतागुंत यात बासूदांनी दाखवली.
'अनुभव' ब्लॆक ऍन्ड व्हाईट होता. कलात्मक सिनेमांची जी लाट नंतरच्या काळात आली त्यातलाच हा आर्टी सिनेमा म्हणून अनेकांनी तो हेटाळलाही. पण शहरांमधल्या बदलत्या लग्नसंबंधांचे चित्रण थेट वास्तवाने या आधी कोणीच केले नव्हते. त्रुफ़ांच्या चित्रपटांचा प्रभाव आहे असा समीक्षकी दावाही अनेकांनी केला पण यातली सुंदर गाणी, चित्रपटाची हाताळणी, कलात्मकता, पेहेराव आणि मुख्यत: पात्रांचे व्यक्तीचित्रण यांतून हा संपूर्णपणे आधुनिक भारतीय चित्रपटच वाटला हे नक्की.
अमर (संजिव कुमार) आणि मिता (तनुजा) हे मुंबईत रहाणारे लग्नाला सहा वर्ष उलटून गेलेले सुखवस्तू घरातले जोडपे. सहा वर्षांमधेच लग्नाला शिळेपणा आलेला. परस्परांविषयीच्या ओढीला ओहोटी लागलेली. संबंधांमधे तोच तोच पणा डोकावत असलेला.
अमर वर्तमानपत्राचा कायम बिझी संपादक आणि मिता घरात छान छान साड्या नेसून, नीट केस बांधून परफेक्ट पत्नी दिसायचा प्रयत्न करणारी. आपल्या लग्नात नकळत साचलेपणा आलाय, शारीरीक ओढही वाटेनाशी झालीय हे लक्षात आल्यावर मात्र मिता आपल्या दिखावू पत्नीपणाचा बुरखा काढून फ़ेकून देते. घरातल्या सार्‍या कामाचा ताबा घेतलेल्या जुन्या नोकरांना काढून टाकते, स्वत: स्वयंपाक करायला लागते, नवर्‍याकडे वैयक्तिक लक्ष पुरवायला लागते.
वरवर पारंपारिक वाटणार्‍या या दृष्यांमधून सिनेमा चक्क अगदी फ़ेमिनिस्ट वाटावा अशा तर्‍हेने झुकतो. घराचा कंट्रोल घेत असतानाच मिताला स्वत:च्या आयुष्याचा ताबा मिळतो आणि मग नवर्‍याचा आणि संसाराचा. त्याच्या ऑफ़िसात तो बॉस असेल पण घरात संपूर्णपणे तो मिताच्या म्हणण्याला मान देतो, तिच्याबद्दल त्याला आदर वाटायला लागतो. एकत्र जेवण घ्यायला लागताना हळूहळू अमर आणि मिता एकमेकांना नव्याने ओळखायला लागतात.
आणि मग मिताचा जुना कॉलेजातला मित्र अमरचा असिस्टंट म्हणून येतो. मिताचा तो जुना प्रियकर असतो. अमरला हे अर्थातच माहित नसते. मिताला तो अजूनही आवडतो पण आपल्या लग्नाला कोणताही धोका पोचवण्याची तिची तयारी नसते. जुन्या मित्राला ती उगीचच मुद्दाम डाफ़रुन बोलते. अमरला जेव्हा कळतं की मिताचा हा जुना मित्र तेव्हा तो अस्वस्थ होतो. मिता प्रत्येकवेळी अमर जेलस झाला की मनातून खूष होते. वरवर तिने कितीही अस्वस्थ झाल्याचा आव आणला तरी मनातून ती खुष आहे, नवर्‍याच्या जेलसीतून त्याच्या प्रेमाची खात्री पटतेय म्हणून. नवर्‍याला थोडी असुरक्षितता वाटलेली चांगलीच, म्हणजे तो पुन्हा आपल्या प्रेमाला गृहित धरण्याची चूक करणार नाही हे ती उमगून आहे. मिताचा संपूर्ण ताबा आहे आता घरावर, नवर्‍यावर, संसारावर आणि मुख्य म्हणजे स्वत:वर.
बासूदांची फ़िल्म खर्‍या अर्थाने मॉडर्न आणि धीट होती. आधुनिक बदलत्या समाजशैलीतल्या लग्नांचे असे चित्रण अगदी आताच्या काळातही नंतर फ़ारसे कोणी केले नाही. मिताचे लग्नापूर्वीचे प्रेमसंबंध तिच्या नंतरच्या आयुष्यात नवर्‍याला तिने स्वीकारायला लावणे, इतकेच नाही तर आधीच्या प्रियकराशी कोणत्याही दडपणाखाली किंवा चोरटेपणाने न वागता, आता ह्या लग्नात तुला स्थान नाही हे ठामपणे स्पष्ट करणे आणि तरीही तो आवडतो हे न नाकारणे, लग्नात निर्माण होणारे पेचप्रसंग आत्मविश्वासाने सोडवणे, सुखी संसार असेल तरच नातेसंबंध सुखाचे होतात हे ओळखून असणे, आणि संसार सुखाचा होण्यात मोठा वाटा पत्नीचाच असतो याची जाणीव पतीलाही करुन देणे हे बासूदांनी पडद्यावर फ़ार छान दाखवले.
भारतीय संस्कृतीची नाळ बदलत्या जीवनशैलीशी जुळवून घेत असताना समाज ज्या स्थित्यंतरांमधून जात होता ते सिनेमाच्या पडद्यावर स्पष्टपणे दाखवू शकणारे असे फ़ार थोडे दिग्दर्शक.
बासूदांनी त्यानंतर अजून दोन सिनेमांमधून, आविष्कार आणि गृहप्रवेश, हाच धागा पुढे नेला आणि भारतीय विवाहसंस्थेवर विशेषत: आधुनिक शहरांमधल्या पती-पत्नी संबंधांचे विश्लेषण करणारी एक उत्तम ट्रिलॉजी हिंदी सिनेमाच्या पडद्यावर आली.
continued...

*लेख श्री व सौ मासिकात तसेच मायबोली या संकेतस्थळावर पूर्वप्रकाशित

सिनेमा आणि संस्कृती- लग्न (तीन)

हिंदी सिनेमांमधलं, अनेक पिढ्या बिदाई, घुंगट आणि पतीपरमेश्वर याच्या आसपासच घोटाळत राहिलेलं लग्न नव्या, तरुण दिग्दर्शकांच्या सिनेमांमधून बर्‍यापैकी ताजा आणि मोकळा श्वास घ्यायला लागलं. पती-पत्नी नात्यांमधल्या ताण तणावांना न बिचकता, थेट हाताळण्याचं धाडस करण्याचा प्रयत्न यांपैकी अनेकांनी केला. झाडांभोवती फिरत रोमान्स करणारे हिंदी सिनेमांमधले नायक नायिका अशा प्रयत्नांमुळे जरा वैचारिक दृष्ट्या मॅच्युअर्ड वाटायला लागले आणि नशिबाने असे प्रयत्न समजुन घेणार्‍या मॅच्युअर्ड प्रेक्षकांची साथही त्यांना मिळाली.क्वार्टर लाईफ क्रायसिसमधून जाणार्‍या तरुण पिढीला पडद्यावरची लग्न जमवताना, झाल्यावर, नवे नाते टिकवताना होणार्‍या दमछाकीवर बेतलेली पटकथा कधी नव्हे ते स्वतःच्या आयुष्याशी मिळती जुळतीही वाटू लागली.इम्तियाझ अलीने 'ज्याच्याशी लग्न करायचे आहे त्याच्याशी ते न होणे, प्रेम करत असतानाही पालकांच्या दबावामुळे अॅरेन्ज्ड मॅरेजला सामोरे जायला लागणे' ह्या भारतातल्या ९०% मुलामुलींची कथा, त्यांच्या मनात अशावेळी उडालेला गोंधळ याचे चित्रण आजच्या पार्श्वभुमीवर 'सोचा न था' मधून फार सुंदर दाखवला. आजचीच नव्हे तर गेल्या अनेक पिढ्यांमधली मुले मुली या मानसिक द्वंद्वाला सामोरी गेली. आजची तरुण मुले मुली यातून त्यांच्या पद्धतीने कसा मार्ग काढते, बंडखोरी करतानाही कशी गोंधळते, परस्परांवरच्या प्रेमाबाबतही त्यांच्या मनात कधी ठामपणा, कधी साशंकता असे भाव कसे येत रहातात हे इम्तियाझने इतके खरेपणे दाखवले की तरुणच काय त्याआधीच्या पिढीतल्याही अनेकांना ते जवळचे वाटले.
'सोचा न था' मधली नायिका लग्नासाठी 'दाखवून घ्यायला' तयार होते खरी पण मग तेच तेच प्रश्न, एकतर्फी चौकशा यामुळे वैतागून, हताश होते, चिडते. ' जी करता हैं चाय का कप फेकू उसके चेहरेपे' अशा शब्दात आपला संताप व्यक्तही करते. आयेशा टाकियाचा या दृश्यातला अभिनय इतका उत्स्फुर्त होता की असंख्य तरुणी एका क्षणात तिच्या जागी स्वतःलाच बघायला निश्चित लागल्या असणार.
इम्तियाझचा पुढचा 'जब वी मेट' मधली नायिका वास्तवापासून, जे तिच्या मुक्त विचारसरणीच्या आड येतं त्यापासून सतत पळत रहाते. यातली गीत लग्न या प्रकाराकडे, ते सहज मोडता येते असे मानून, कॅज्युअली पहाते खरी पण नात्यांमधल्या जबाबदारीचे तिला कुठेतरी कायम भान आहे. तिच्या व्यक्तिरेखेच्या परिपक्व होत जाण्याला समांतर तिची या जबाबदारीची उमज वाढत जाते. तिला आपल्या मर्जीनेच लग्न करायचे आहे. आपल्या वागण्यामुळे ओढवलेल्या परिस्थितीला ती धैर्याने सामोरी जाते. एकटीने निभावून नेते आणि नंतर आपली चूक मान्य करण्याचं धाडस, मोकळेपणाही दाखवते. अगदी प्रत्यक्ष नायकालाही तिच्या विलक्षण सकारात्मक, मुक्त विचारसरणीतून आपल्याला आयुष्यात काय हवय, ते कसं मिळवायचं याबद्दलची एक नवी दृष्टी मिळते हे इम्तियाझने दाखवणे हा प्रकार हिंदी सिनेमाच्या पडद्यावर एक ताजी झुळूक आणणारा होता. नव्या सहस्त्रकातल्या बंडखोर, मुक्त मुलीचे चित्रण आजच्या तरुण पिढीला जवळचे, ते आपलेच आहे असे वाटल्यास नवल नाहीच.
'मैं, मेरी पत्नी और वो' मधे पत्नीच्या सुंदर रुपामुळे न्यूनगंड आलेल्या पतीच्या मनातली असुरक्षितता त्यांच्यातल्या वैवाहिक जीवनात काय काय प्रकार घडवून आणते हे पहाणं हा टिपिकल हिंदी सिनेमापेक्षा एक वेगळा अनुभव होता.
भारतीय लग्नसंस्कृतीमधे प्रेमाला कायमच दुय्यम स्थान दिले गेले आणि कुटुंबाची प्रतिष्ठा, व्यावसायिक, राजकीय हितसंबंध यांना महत्वाचे स्थान. या मानसिकतेला बळकटी आणणारी असंख्य लग्नं हिंदी सिनेमाच्या पडद्यावर आजपर्यंत आली. अशा लग्नांमधून निर्माण होणारे पती पत्नीचे नाते नक्की कोणत्या पायावर उभारले जाते, त्या नात्याची जडण घडण कशी होतं जाते याचे अलिकडच्या काळातील सुंदर चित्रण आशुतोष गोवारीकरच्या 'जोधा-अकबर' मधे दिसले.
लग्नाचा सौदा कसा केला जातो याचे चित्रण मुझफ्फर अलींच्या 'बाझार' मधे अशाच मुस्लिम पार्श्वभुमीवरच्या चित्रपटामधून फार विदारकपणे दिसले होते. ऐंशीच्या दशकात हैद्राबाद, लखनौमधल्या कोवळ्या वयातल्या मुस्लिम तरुणींचे खोटे निकाह करुन त्यांना दुबई, सौदीमधल्या श्रीमंत अरबांना विकण्याचे प्रमाण भयावह होते. त्याचे प्रतिबिंब बाझारमधे उमटले. या आणि अशाच वाईट सामाजिक चालिरितींचे चित्रण 'निकाह' (एकतर्फी तलाकची पद्धत) सारख्या सिनेमांमधूनही झाले. कोठ्यावर नाचगाणी करणार्‍या नायिकेला लग्न करुन सामाजिक प्रतिष्ठा मिळणे किती अवघड असते याचे चित्रणही मुस्लिम पार्श्वभुमीवरच्या 'पाकिझा' या नितांतसुंदर गाण्यांनी नटलेल्या सिनेमामधून या आधी झाले होते. पाकिझामधला आधीच्या पिढीच्या लग्नात परावर्तित न होऊ शकलेल्या विफल प्रेमाची दास्तां सांगत असलेला अशोककुमारचा जनाजा साहेबजानच्या गुलाबी कोठीच्या दरवाजात विसावतो आणि त्याला साक्षी ठेवून तिचा निकाह आणि बिदाई होते. पाकिझाचा हा रोमॅन्टिक, गुलाबी क्लायमॅक्स पुढे जाऊन अशा बदनाम वस्त्यांमधल्या स्त्रियांच्या पुनरुद्धाराचा मार्ग खुला करणारा वगैरे काही नक्कीच ठरला नाही. तसा तो ठरणारही नव्हताच. सिनेमांमधून अशी गोड, सुंदर स्वप्नं बघताना लोकांना छान वाटतं इतकंच. एक तर निकाह केल्याने स्त्रियांच्या मानहानीला खरंच तिलांजली मिळून तिला काही दर्जा किंवा प्रतिष्ठा प्राप्त होऊ शकते यावर कोणाचा विश्वास असेल अशी त्या समाजात परिस्थितीच निर्माण होऊ दिलेली नाही आजतागायत. निकाह केल्यावर त्या बिचार्‍या स्त्रीची अवस्था आगीतून फुफाट्यात अशीच होते.
हिंदी सिनेमांमधे पंजाबी आणि मुस्लिम कलाकारांचे, निर्माते दिग्दर्शकांचे वर्चस्व आजपर्यंत सर्वात जास्त असल्याने पडद्यावर प्रत्यक्ष दिसणारी बहुसंख्य लग्नं ही बहुसंख्य लग्नही त्याच पद्धतीची चित्रित होत राहिली. फिल्मी लग्नसोहळा म्हणजे सेहरा, लाल जोडा, सात फेरे, मांग में सिंदूर असा समज रुढ झाला तो यातूनच. अगदी क्वचित सई परांजपेंच्या 'कथा' किंवा विशाल भारद्वाजच्या अलिकडच्या 'कमिने' मधून मराठी लग्नसोहळा दिसला. 'कमिने'मधे मराठी नववधूच्या वेशातली नाचणारी प्रियान्का गोड आणि त्या टिपिकल लेहेंगा चुनरी वेषातल्या दुल्हनच्या रुपापेक्षा वेगळी उठून दिसली. पण अशी चित्रणं अगदीच क्वचित. बंगाली लग्न काही बंगाली दिग्दर्शकांच्या 'स्वामी, परिणिता' वगैरे सिनेमांमधून दिसली. परिणितामधले मानसिक पातळीवरचे लग्न हा एक वेगळाच लग्नाचा प्रकार. गांधर्व विवाहांपेक्षाही जास्त सुटसुटीत. भन्सालीच्या देवदासमधे एक झगमगते बंगाली लग्न दिसले. त्याच्याच 'हम दिल दे चुके सनम' मधला गुजराथी लग्नसोहळा सलमान ऐश्वर्याच्या गाण्यांमुळे जास्त लक्षात राहीला. लग्नसोहळ्यांबाबतच अजून बोलायचं तर एखादं पारशी, ख्रिश्चन लग्नं (खट्टा-मिठा, कभी हां कभी ना), एखादे तमिळ लग्न (हम है राही प्यार कें) मधूनच दिसलं हिंदी सिनेमाच्या पडद्यावर.
अगदी क्वचितच एखाद्या ' एक चादर मैली सी' सारख्या हटके सिनेमामधून पती निधनानंतर धाकट्या दिराशी लग्न करण्याच्या पंजाबमधल्या जुन्या सामाजिक चालिरीतीचे दर्शन घडते. राजिंदरसिंग बेदींच्या सशक्त कथानकामुळे सिनेमा आतपर्यंत भिडतो. गुलझारच्या 'खुशबू' मधे बालपणात लग्न ठरलेल्या दोघांचे पुढच्या आयुष्यात बदलत गेलेले नाते, समजुती-गैरसमजुतींचा खेळ, अहंकार आणि स्वाभिमानाचे ताणबाणे गुलझारने आपल्या पटकथेतल्या बारीकसारीक कंगोर्‍यांसह पडद्यावर खूप सुरेख फुलवले. खुशबूतले न बांधले जाणारे विवाहबंधन लक्षात राहीले. मानसिक आंदोलनांचे असे वैवाहिक जीवनातले हेलकावे पडद्यावर साकारावे तर ते गुलझारनेच. आंधी, इजाजत, घर, लेकीन ही काही सशक्त उदाहरणं. असे सिनेमे अधून मधून दिसत रहातात ही गोष्ट नक्कीच सुखावह. एरवी बाकी सारे नुसतेच लग्नसोहळे. तेही पंजाबी.
लग्न जुळण्याची पद्धत कोणतीही असो, लग्न होण्याची पद्धत कोणतीही असो, सुहाग रात कशीही साजरी केलेली असो.. पती पत्नींचे जीवन खर्‍या अर्थाने सुरु होते ते हे सारं पार पाडल्यानंतरच. एकमेकांना समजून घेताना, परस्परांच्या स्वभावाशी, सवयींशी जुळवून घेताना, एकमेकांसोबत आयुष्य घालवून पुढे जात रहाताना पती पत्नीचे नाते कसे बदलत जाते, मुरत जाते, कधी विखरत जाते हे जाणून घेण्यात सुजाण प्रेक्षकांना कायमच रस राहिला पण पडद्यावर मात्र त्याचं चित्रण अभावानच घडत राहीलं. विशेषतः हॉलिवुडमधले दिग्दर्शक ज्या ताकदीने या नात्यांचा वेध घेतात त्यापुढे अजूनही आपल्या हिंदी सिनेमाचे दिग्दर्शक फार कमी पडतात. १९६७ सालच्या 'बेअरफुट इन द पार्क' मधे नुकत्याच हनिमूनवरुन परतलेल्या दोघांना आपले आयुष्याकडे बघण्याचे दृष्टिकोनच किती भिन्न आहेत हे उमगते आणि तरीही आपले प्रेम एकमेकांवर आहे ते कसं काय हे जाणून घ्यायचा ते ज्या प्रकारे प्रयत्न करत रहातात ते पहाणे, ' शॅल वी डान्स' मधल्या पतीपत्नी नात्यामधल्या एकसुरीपणाला कंटाळलेल्या पण पत्नीवर मनापासून प्रेम करणार्‍या पतीने नृत्य शिकायला जावून आयुष्याकडे बघण्याच्या एक नवा दृष्टीकोन मिळवायचा प्रयत्न करणे आणि पत्नीने ते नंतर समजुदारपणे लक्षात घेणे.. किंवा अलिकडच्या ऑस्कर मिळालेल्या 'द रिव्होल्यूशनरी रोड' मधे वरवर दोघे आदर्श पती पत्नी आहेत पण जरा कातडीच्या आत डोकावून पाहिले तर तिच्या गृहकृत्यदक्ष असण्यामागे, सतत मुलांकडे आणि स्वयंपाकघरामधे लक्ष घालत रहाण्याच्या ऑब्सेशनमागे आणि त्याच्या कंटाळवाणे झालेल्या कौटुंबिक दिनक्रमाकडे उसन्या उत्साहाने रस भरत रहाण्याच्या प्रयत्नांमागे जी मानसिक आंदोलने चालेली असतात ती पडद्यावर पहाणे असो.. असे प्रत्येक अनुभव आपल्यामधली नात्यांची जाणीव समृद्ध करणारा ठरत जातात हे नक्की.
हिंदी सिनेमाच्या दिग्दर्शकांना अशी सखोलता दाखवणं नाही जमलं. भारतीय पारंपारिक लग्नव्यवहारांनाच अशी मानसिक आत, आत घेऊन जाणारी दृष्टी अस्वस्थ करते कदाचित. ढोबळपणा त्यापेक्षा जास्त सोयीचा मग तो प्रत्यक्ष व्यवहारांमधे असो किंवा रजतपटावर.
समाज कोणताही असो, संस्कृती कोणतीही असो, लग्नसोहळे कोणत्याही पद्धतीने साजरे केलेले असोत, मानवी नातेसंबंध, पती-पत्नी नात्यांआडचे नाजूक पदर, कंगोरे सगळीकडे सारखेच असतात, नात्यांमधल्या ताण-तणावांना, आंदोलनांना सामोरे जाण्याची वेळ फक्त आपल्यावरच येत नसते.. जगभरातल्या कोणत्याही चार घरांमधल्या भिंतींआड लग्नानंतर पती पत्नींमधले नाते अशाच गतीने प्रवास करते, त्यात कधी फुलण्याचे ऋतू येतात कधी कोमेजण्याचे.. पती-पत्नी नात्यांमधली ही एक अपहार्यता आहे ही जाणीव या सार्‍या फिल्मी लग्नांनी करुन दिली, लग्नबंधनाचा अर्थ नव्याने समजावून द्यायला ही फिल्मी लग्नं कळत नकळत मदतीला आली.
'शॅल वी डान्स' मधे पत्नीच्या भुमिकेतली सुझान लग्नाचा अर्थ फार विलक्षणरित्या समजावून जाते. 'आपण नक्की लग्न कां करतो?' या प्रश्नाच उत्तर देताना ती म्हणते," आपल्या आयुष्याला एक साक्षिदार प्रत्येकाला हवा असतो. जगात कोट्यावधी माणसे रहातात.. कुणा एकाचे आयुष्य असे कितीसे महत्वाचे असणार कुणाला? पण लग्नात तुम्ही एकमेकांना परस्परांची काळजी घेण्याचे, एकमेकांवर प्रेम... दिवसेंदिवस, रोज करण्याचे वचन देता! एकमेकांच्या चांगल्या, वाईट, अगदी सामान्य गोष्टींचीही काळजी करण्याचं, त्यांकडे लक्ष देण्याचं तुम्ही कबूल करता. तुम्हाला एक खात्री मिळते. आपलं आयुष्य अगदीच दुर्लक्षित, बिनमहत्वाचं नाही जाणार.. असं कोणीतरी आहे आपल्या आयुष्यात ज्याच्या दृष्टीने या गोष्टी महत्वाच्या आहेत.. कोणीतरी एक आपल्या आयुष्याचा साक्षिदार आहे!"
अशी ही फिल्मी लग्न. काही इथली, काही तिथली. पती पत्नींच्या संपूर्ण सहजीवनातील नातेसंबंधाचा पट एका वाक्यात उलगडवून दाखवण्याची ताकद असणारी.. कायम बदलत्या समाजसंस्कृतीचे पदर पुढच्या काळातही अशाच तरलतेने, अधिक सखोलतेने आपल्यापुढे पडद्यावरुन येत रहातील.
कंटीन्यू-
*लेख ’श्री व सौ’ मासिकामधे तसेच मायबोली संकेतस्थळावर पूर्वप्रकाशित. 

Sunday, October 02, 2016

“द थिएटर ऑफ़ इब्राहिम अल्काझी”


तीन महिन्यांच्या गॅपनंतर टाऊनमधे चक्कर झाली.
अर्थातच मुंबईतल्या कला-क्षेत्रात काय चालू आहेकाय बघायचं मिस केलं हे जाणून घ्यायची उत्सुकता होती.
आणि अशावेळी एनजिएमए मधे भरलेल्या द थिएटर ऑफ़ इब्राहिम अल्काझी” या प्रदर्शनाद्वारे एक दुर्मिळ रत्नभांडार नजरेसमोर खुले झाले.
थिएटरचित्रकलासिनेमासमाजराजकारणप्रवाससंगीतनृत्य.. कोणाही व्हिज्युअल-फ़ाईन आर्टप्रेमीचे मन समाधानाने ओसंडून वाहू लागेल असे हे मल्टीमिडिया प्रदर्शन.



थिएटर लिजन्ड अल्काझी- हा माणूस शब्दश: एक संस्था आहे.
भारतीय आधुनिक कलायुगाचा उदय आणि अल्काझींची गोष्ट एकत्रच सुरु होते. अल्काझींचा सगळा इतिहासविशेषत: ४०-५० च्या दशकात त्यांनी थिएटरच्या क्षेत्रात केलेलं पायाभूत काम१९६२ मधे स्थापन केलेली राष्ट्रीय नाट्य प्रशिक्षण संस्था.. थिएटर बद्दलच्या त्यांच्या क्रांतिकारी कल्पनाविचारत्यांची अत्याधुनिक ट्रेनिंग मेथॉडॉलॉजीदिग्दर्शनअभिनयसेट डिझाईनलायटिंग या प्रत्येक गोष्टीत त्यांनी घातलेला आंतरराष्ट्रीय संकल्पना आणि भारतातील लोककला परंपरा यांचा क्रांतिकारी मेळ.. याची कल्पना हे प्रदर्शन पहाताना येते.

थिएटर वर्कशॉप्सचे व्हिडिओज आणि शेकडोहजारो कृष्णधवलदुर्मिळ देखणी छायाचित्रेवस्तुकागदपत्रस्टेज सेट्सची मॉडेल्सकॉस्च्यूम्स... या सगळ्यातून अल्काझींच्या तालमीत तयार झालेले अनेक कलाकार दिसत रहातात. ओम शिवपुरीमनोहर सिंगसुरेखा सिक्रीउत्तरा बावडेकररोहिणी हत्तंगडीनासिरुद्दीन शाहओम पुरीअनुपम खेरपंकज कपूर.. हिंदी सिनेमाचा पडदा उजळून टाकणारे हे कलाकारबी.व्ही. कारंथनीलम मानसिंगमोहन महारिषीरंजित कपूररतन थिय्यामअमल अल्लानएम.के,रैनासारखे गुणी दिग्दर्शक.. या सर्वांचं उमेदवारीतलं कामत्यांची त्या काळातली इन्टेन्सिटी जाणवत रहाते.
अनेक गमती जमतीही.. ओम शिवपुरी तरुणपणी ऎक्चुअली हॅन्डसम दिसायचा आणि सुधा शिवपुरी देखणी दिसायची. रोहिणी ओक (हत्तंगडी) तशीच दिसायचीनासिरअमरिश पुरीला तरुण पाहिलेलं आठवत असल्याने ते काही फ़ार वेगळे नाही वाटले. खूप मजा येते जे पहाताना.

इंडियन कॉस्च्यूम्स वरची अल्काझींची पुस्तकं,  मराठी नाटकांचा इतिहासभुलाभाई देसाई मेमोरियल संस्थेची इमारत जिचा स्वत:चा एक सांस्कृतिक इतिहास आहे त्यातील दुर्मिळमहत्वाची छायाचित्रेसुलतान अकबर यांचीअल्काझींची स्वत:ची अतिशय सुंदरदुर्मिळ पेंटींग्ज.. ते इतके छान चित्रकार होते ही गोष्टच आजवर माहित नव्हती. अशा असंख्य गोष्टी आहेत प्रदर्शन पहाताना पहिल्यांदाच जाणवतातकळतात.
अनमोल आर्काइव आणि डॉक्यूमेन्टेशन आहे हे प्रदर्शन.


अल्काझी टाइम्स हा तर अफ़लातून प्रकार. आर्ट आणि थिएटर टाईम्स हे एक काल्पनिक वर्तमानपत्र इथे डिझाईन केलं आहे. यातल्या पानांवर व्हिन्टेज आर्काइवचा मनोरम आविष्कार  या कोलाजमधे आहे. नाट्यचित्रकला क्षेत्रापासून आर्किओलोजीलॅन्डस्केप्समिलिटरी स्टडीजभारतीत स्वातंत्र्याची चळवळत्याच काळात उदयास आलेली भारतीय आधुनिक कलेच्या चळवळीतले महत्वाचे टप्पेअगदी चित्रकार धुरंधरांच्या निधनाची वर्तमानपत्रात आलेल्या बातमी पासून केनेडींची हत्यागांधीजींची हत्यात्यांची आधीची उपोषणेसत्याग्रहाच्या बातम्यापाकिस्तानचीनचा हल्ला झाला.. अकबर पदमसींवरच्या केसचे तपशीलजहांगीरची स्थापना,.. अनेक बातम्या वाचायला मिळतात. ४० ते ५० च्या दशकापासूनचा भारतीय उपखंडाचा सामाजिक-राजकीय-सांस्कृतिक इतिहास नजरेसमोर जिवंत होतो.



अल्काझी हे व्हिन्टेज फोटोग्राफ़्सचे एक मोठेखाजगी संग्राहकही होते. १९ आणि २० व्या शतकातल्या भारत आणि दक्षिण आशियातल्या दुर्मिळ कृष्ण-धवल छायाचित्रांचा सर्वात मोठा आणि महत्वाचा संग्रह त्यांनी केला. अल्काझी कलेक्शन ऑफ़ फ़ोटोग्राफ़ी सुप्रसिद्ध आहे. प्रदर्शनात ४० ते ५० च्या दशकातले आणि नंतरच्या काळातले भारतातील महत्वाचे फोटोग्राफ़र्सस्टुडिओ फोटोग्राफ़ीतलं काम मांडले आहे.
फोटोग्राफ़िक आल्बम्ससिंगल प्रिन्ट्सपेपर निगेटीव्जग्लास प्लेट निगेटीव्ज. पेन्टेड फोटोग्राफ़्सइंडियाबर्मासिलोननेपाळअफ़गाणीस्तानाततिबेटमधून जमा केलेली पिक्चर पोस्टकार्ड्स.. अशा अनेक गोष्टींमधून त्यांचं फोटोग्राफ़ीवरचं प्रेमसौंदर्यदृष्टीव्हिज्युअल आर्टच्या संदर्भातला त्यांचा कल्चरलमॉडर्निस्ट ऎटीट्यूड दिसतो.

एखाद्या माणसाच्या अंगातल्या कला कर्तुत्वाला किती मिती असाव्यात याची सगळी परिमाणंसगळी गणितं अल्काझींच्या बाबतीत खोटी ठरावीत. त्यांच्या ५० हून अधिक वर्षांमधे केलेल्या अवाढव्य कामाचे रेट्रोस्पेक्ट्व करणे हे काम सोपे नाही. अमल अल्लाना यांनी क्यूरेट आणि निस्सार अल्लाना यांनी डीझाईन केलेल्या या प्रदर्शनातला अनेक व्हिडिओजलाईट बॉक्सेस आहेतप्रिन्ट्सफोटोग्राफ़्सपेंटींग्ज.. असा सगळा अल्काझींचा क्रिएटीव पसारा पहात असताना मनात येतं या मल्टीमिडियालाही अल्काझींची व्हिजनत्यांची कल्पनाशक्ती कॅप्चर करता आली असेल का?



अल्काझींच्या थिएटरआर्ट आणि फोटोग्राफ़ी क्षेत्रातल्या कामाचे दुर्मिळ रत्नमाणकांनी खचाखच भरलेलं अनमोल भांडार पहाण्याची महान आणि दुर्मिळ संधी एनजिएमएनी १८ ऑक्टोबर २०१६ पर्यंत दिलेली आहे.



Friday, August 26, 2016

पिवळ्या घरातील एकटेपण


व्हिन्सेन्टचे थिओला पत्र (१० ऑक्टो. १८८२) – “पाऊस रिपरिपतो आहे. पण हवा छान आहे. भोवती सुंदर निसर्ग आहे. अशा वेळी वाटतं जावं आणि एखाद्या मित्राला बरोबर घेऊन भटकावं किंवा मित्राने आपल्या घरी यावं गप्पा मारायला. आणि अशा वेळीच मन रिकाम्या भावनेनी भरुन जातं. आपल्याला कुठेच, कुणाहीबरोबर जाता येणार नाही, कारण आपल्या जवळ कोणीही नाही हे कळतं. एकाकीपणा माझ्या सर्व आयुष्याला व्यापून उरला आहे.”
--
व्हॅन गॉघच्या सुप्रसिद्ध सूर्यफ़ुलांना, सोनेरी गव्हाच्या शेतांना मागे टाकून सायप्रस वृक्षांमधून जाणा-या एकाकी पायवाटेवरुन पुढे पुढे चालत गेलं की आपण जमिनीवरच्या एका वैराण खडबडीत तुकड्यावर उभ्या असलेल्या साध्यासुध्या पिवळ्या घरापाशी पोचतो.
व्हिन्सेन्टने रंगवलेलं हे ’द यलो हाऊस’.


व्हिन्सेन्टने या घरातली एक खोली, त्यातल्या खूर्च्याही आपल्या कॅनव्हासवर अजरामर करुन ठेवलेले आहेत. “द यलो रुम’ नावाच्या पेंटींगमधून.


झळझळीत पिवळ्या छटेत रंगवलेल्या या घराकडे आपण मंत्रमुग्ध होऊन पहात रहातो.
जगभरातल्या लोकांनी पुन्हा पुन्हा न्याहाळलेल्या चित्रांमधे सर्वात वरच्या क्रमांकावर व्हॅन गॉघची यलो रुम पेंटींग्ज आहेत.  
द यलो रुम- कुणाची तरी वाट पहाणारी, तयारीत सज्ज असलेली एक अत्यंत साधी खोली आहे. सोबतीची अपेक्षा करणा-या खुर्च्या, दोन उशा. एक बंद खिडकी, जाडसर थर दिलेले, विरुद्ध रंगाचे ठळक पॅचेस असलेल्या या चित्रातलं पर्स्पेक्टीवही काहीसं विचित्र वाटणारं, मागच्या भिंतीचा कोन जरासा तिरपा, कललेला आहे.
असं काय आहे या एकाकी, निर्जन, सामान्य पिवळ्या घरातल्या पिवळ्या खोलीत ज्याचं व्हिन्सेन्टला इतकं आकर्षण वाटावं?
आणि आपणही पुन्हा पुन्हा त्याकडे पहात रहावं आज सव्वाशे वर्षांनंतरही?

फ़्रान्सच्या दक्षिणेला, मेडिटरेनियनच्या किना-यावरच्या लहानशा आर्ल्स गावात एका निर्जन रस्त्यावरचं एकमजली, जुनाट यलो हाऊस. त्यातल्या एका पिवळ्या खोलीत व्हिन्सेन्ट व्हॅन गॉघच्या आयुष्यातला सर्वात वादळी, अस्वस्थ, वेदनादायी, एकाकी आणि सर्वात सर्जकही असा नऊ महिन्यांचा कालखंड कोंडलेला आहे. इथेच व्हिन्सेन्टने त्याच्या सोबत रहाणा-या मित्रावर, पॉल गोगॅंवर प्राणघातक हल्ला केला, नंतर आलेल्या मानसिक तणावाच्या झटक्यात स्वत:चा कान वस्त-याने कापला. वाहत्या रक्ताच्या थारोळ्यात रात्रभर पडून राहीला. 
व्हिन्सेन्ट व्हॅन गॉघच्या एकाकी, वेदनामय आयुष्याच्या सगळ्या जखमा या खोलीत उघड्या पडल्या.
दोन सर्वस्वी भिन्न व्यक्तिमत्वाचे चित्रकार, दोघांनी काही काळ एकत्र राहून भरपूर चित्रं काढली, कल्पनांची देवाणघेवाण केली, त्यांच्यात वाद झाले, काही हिंसक पातळीवर पोचले. या सर्व दिवसांचे पोत, कधी मुलायम, ठाशीव, अनेकदा खडबडीत, बोचरे आणि धारदारही.. हे घर अंगावर वागवत आहे. ’द यलो रुम’ हे व्हिन्सेन्ट व्हॅन गॉघचं सिन्ग्युलर बायोग्राफ़िकल वर्क. त्याच्या आयुष्यासारखंच नाट्यपूर्ण, झळझळीत, प्रतिभावंत आणि एकाकी.
--



व्हिन्सेन्ट व्हॅन गॉघ- त्याला जाऊन आता सव्वाशे वर्षं झाली.
तरुण वयात, ३७ व्या वर्षी आत्महत्या केलेल्या या डच चित्रकाराबद्दल, त्याच्या चित्रांबद्दल, चित्र काढण्याच्या शैलीबद्दल, रंगसंगती, फ़टकारे आणि चित्रविषय, त्याचं वैयक्तिक आयुष्य, त्याने आअपल्या भावाला लिहिलेली पत्रं, मानसिक अस्थिरतेतून येणारे औदासिन्याचे झटके, त्यात त्याने कापलेला आपला कान, आणि अखेर केलेली आत्महत्या.. याबद्दल गेली १२५ वर्षं सातत्याने लिहिलं, बोललं गेलं. अंदाज वर्तवले गेले, चर्चा- विश्लेषणं झाली, त्याच्या आयुष्यावर कविता झाल्या, सिनेमा निघाले, पुस्तकं लिहिली गेली. आणि तरी अजूनही त्याच्या भोवतालचं गूढ, कुतूहल यत्किंचितही कमी झालं नाही. असं काहीतरी शिल्लक असतंच जे त्याच्याबद्दल अधिक जाणून घ्यायला भाग पाडतं.

व्हिन्सेन्ट व्हॅन गॉघच्या व्यक्तिमत्वाचा शोध अनेकांनी अनेक त-हांनी घेतला तरी बहुतेक चरित्रकारांच्या मते तो एक अती-भावनाशील, अस्वस्थ वृत्तीचा, चिडखोर, लहरी आणि विलक्षण प्रतिभावान चित्रकार होता. झपाटलेल्या, उन्मादी अवस्थेत त्याने आपली बरीचशी अद्वितीय मास्टरपिस पेंटींग्ज रंगवली.
व्हिन्सेन्टची ही प्रतिमा बरीचशी एकारलेली आहे. अतिरंजीत आणि नकारात्मक आहे. व्हिन्सेन्टच्या स्वभावाचे इतरही अनेक पैलू होते जे या प्रतिमेखाली झाकोळून गेले.

व्हिन्सेन्ट संकोची, लाजाळू स्वभावाचा होता. चारचौघात, बाह्य समाजात वावरताना तो अवघडून जायचा. तो मोकळेपणानी व्यक्त होत असे फ़क्त रंगांमधून आणि शब्दांमधून. तो जितक्या संवेदनशीलतेनं चित्र रंगवे तितक्याच उत्कटतेनं भावाशी, थिओशी पत्रातून बोले. रंगवणे आणि लिहिणे या दोन्ही माध्यमांवर त्याचं मनापासुन प्रेम होतं. आपल्या कलेला, अंगच्या गुणांना समाजाची, मित्रपरिवाराची मान्यता लाभावी, प्रशंसा व्हावी, कौतुक लाभावं अशी चारचौघांची असते तशीच उत्कट इच्छा त्याने सदैव मनात बाळगली. त्याच्या अल्प-आयुष्यात काही ही इच्छा पूर्ण झाली नाही.
व्हिन्सेटच्या आयुष्याला एकाकीपण सदैव घेरुन होतं. आपल्याला कोणाचीतरी सोबत लाभावी, सुख-दु:खात सहभागी होणारी प्रेमळ सहचरी मिळावी, समवयस्क, समविचारी मित्र साथीला असावे ही त्याची अजून एक उत्कट इच्छा, जी कधीच पूर्ण झाली नाही. व्हिन्सेन्ट कायमच एकटा, एकाकी राहिला. एकटेपणाला घाबरुन सतत पळत राहिला आणि त्या प्रयत्नांत अजूनच एकाकी होत गेला.
व्हिन्सेन्ट मेल्यावर मात्र त्याला लाखो चित्र-रसिक लाभले ज्यांनी सुहुदाच्या आत्मियतेनं त्याच्याबद्दल जाणून घ्यायचा आजतागायत प्रयत्न केला, त्याची चित्रं आणि पत्रं या दोन दुव्यांच्या आधाराने त्यांनी त्याच्यापर्यंत पोचण्याचा निष्फ़ळ प्रयास करत राहिले.
पण अस्थिर, पा-यासारख्या चंचल आणि गूढ स्वभावाचा व्हिन्सेन्ट कुणालाच एकसंध असा सापडू शकला नाही. आजवर.
   
व्हिन्सेन्ट अगदी खोल मुळापर्यंत एकटा होता. सगळेच कलाकार अंतर्यामी एकटे असतात असं मानलं जातं. त्यांना आपल्या कलानिर्मितीकरता एकांत, एकाकीपणाची गरज असते असंही म्हणतात. व्हिन्सेन्टला मात्र असा एकटेपणा कधीही नको होता. एकटेपणाची त्याला भिती होती. दुर्दैव असं की त्याच्या स्वभावामुळेच त्याच्यावर हे एकाकीपण लादले गेले. व्हिन्सेन्टला माणसांच्या सहवासाची, मित्रांच्या सोबतिची, नात्यांतल्या उबदारपणाची तीव्र आस होती जी कधीही पूर्ण होऊ शकली नाही.
कदाचित म्हणूनच व्हिन्सेन्ट सातत्याने चित्र रंगवत राहिला. एकटेपणा, आजार, औदासिन्य, उपेक्षा, दारिद्र्य, अभावावर मात करत तो रंगवत राहिला.
रंगवत राहिला म्हणूनच त्याला एकटेपणावर मात करता आली. रंगांमधून तो सोबत शोधत राहिला. त्याचं एकाकीपण कॅनव्हासवरच्या रंग-रेषांमधून झिरपलं. ठिबकत राहिलं.
पिवळ्या घरातल्या लाकडी खूर्चीवर बसलेला, कोणी मित्र येईल सोबतीला म्हणून वाट बघत राहिलेला एकटा व्हिन्सेन्ट, गव्हाच्या शेतावर पहाटे पेटलेल्या शेकोटीसमोरचा एकटा व्हिन्सेन्ट, पॉप्लर वृक्षांच्या रांगांमधून जाणारी एकटी वाट, त्यावरचा एकाकी मुसाफ़िर व्हिन्सेन्ट होता. निळ्या, रत्नखचित ता-यांनी भरलेल्या आकाशगंगेत हरवून गेलेला तो एकाकी जीव होता. निसर्गाचा आणि माणसाचा एकमेकात मिसळून गेलेला आत्मा आपल्या चित्रांमधून तो शोधत राहिला.
आपली तीव्र भावनाशीलता, एकाकीपणाच्या भितीतून आलेली असुरक्षितता सोबत घेऊन व्हिन्सेन्ट कलेच्या क्षेत्रात आपलं स्थान निर्माण करायला धडपडत होता. आणि त्याचा हाच स्वभाव त्याच्या मार्गात अडथळा निर्माण करत होता. तो जितका लोकांच्या जवळ जाण्याचा प्रयत्न करी तितकेच लोक त्याच्यापासून दुर जात. त्या लोकांमधे बरेचसे त्याच्या चित्रांचे भावी ग्राहकही होते.

व्हिन्सेन्ट जन्मला होता तो एका मोठ्या, कुटुंबवत्सल घरात. आयुष्यभराला व्यापून राहिलेला हा एकटेपणा त्याच्या वाट्याला यायची खरं तर काहीच गरज नव्हती. त्याचे वडिल धर्मगुरु होते. काही काळ व्हिन्सेन्टलाही या क्षेत्रात रस वाटला होता, बेल्जियमच्या गरीब कोळशांच्या खाणींवर काम करणा-यांच्या वस्तीवर तो धर्मोपदेशक म्हणून गेला. तिथे गेल्यावर तिथली परिस्थिती पाहून त्याच्या संवेदनशील स्वभावावर इतका खोल परिणाम झाला की तो तिथे त्यांच्यातलाच एक बनून रहायला लागला, सहवेदना अनुभवता यावी म्हणून. कुटुंबातले सगळेच त्याच्या या कृत्यावर नाराज झाले. अखेर त्यांनी जेव्हा त्याला कोणतीही आर्थिक मदत पाठवायचं बंद केलं तेव्हा नाईलाजाने तो परत गेला. त्यानंतर आपल्या काकांच्या चित्रकलेच्या साहित्याची खरेदी-विक्री करण्याच्या व्यवसायात तो मदत करायला लागला. पण व्हिन्सेन्टच्या काहीशा अती-उत्कट, आग्रही स्वभावामुळे दुकानात येणारे ग्राहक बावचळून जात. व्हिन्सेन्टच्या स्वभावात एक विद्रोह होता. धर्माबाबत त्याची काही विशिष्ट आग्रही मतं होती, त्यांना घेऊन तो सतत सर्वांशी वाद घालत बसे. यामुळे त्याच्या संवेदनशील, प्रेम मिळवण्याच्या, जोडलं जाण्याच्या ओढीला प्रतिसाद मिळणं शक्यच नव्हतं. व्हिन्सेन्ट समाज, कुटुंबातून मिळणा-या प्रेम, आपुलकीच्या भावनांपासून दुरावत गेल. त्याच्या नाकारले जाण्याची ही सुरुवात होती. त्याच्या एकटेपणाची सुरुवात.
मग वडिलांचं निधन झालं. त्याच्या त-हेवाईक, वाद घालण्याच्या स्वभावाला कंटाळूनही असेल पण बहिणीने त्याला घरातून हाकलण्याचा चंगच बांधला. लहान गावात त्यामुळे बदनामी होत होती म्हणून आईही नाराज झाली.
व्हिन्सेन्टचा स्वभाव ना लोकांना झेपणारा होता, ना त्याला स्वत:ला.
शेवटी त्याला समजून घेणा-या कुटुंबातल्या एकमेव व्यक्तीने, त्याच्या मोठ्या भावाने, थिओने व्हिन्सेन्टला पॅरिसला जा असं सुचवलं. काकांच्या चित्रकलेच्या व्यवसायामुळे व्हिन्सेन्टलाही या कलेत ब-यापैकी रस निर्माण झाला होता. काव्यमय, भावनोत्कट चित्रं तो रंगवायचा. पॅरिसला गेला तर त्याला इतर कलाकारांना भेटता येईल, त्यांच्याकडून काही शिकता येईल, त्याच्या चित्रकलेला, आयुष्याला काही आकार येईल असा थिओचा हेतू. भावाकडून व्हिन्सेन्टला मिळालेला हा भावनिक आणि आर्थिक आधार शेवटपर्यंत टिकला.
पॅरिसला आल्यावर त्याच्या चित्रकलेला खरी सुरुवात झाली. व्हिन्सेन्ट सगळ्या समकालिन चित्रकारांना जाऊन भेटला. पिसारो, गोगॅं, माने, सूरा.. प्रत्येकाकडून काहीतरी शिकत, आत झिरपवत राहिला. त्यातून त्याची स्वत:ची शैली बनत गेली. जी अतिशय वेगळी, वैशिष्ट्यपूर्ण होती, रंगांचे झळझळीत फ़टकारे आणि रेखाटनातला नाजूकपणा असलेले आजूबाजूच्या रोजच्या जगण्यातले विषय त्याच्या कॅनव्हासवर विलक्षण भावनीक तीव्रतेनं उमटत. मेहेनतीने, एकाग्रतेनं, मन लावून व्हिन्सेन्ट पॅरिसला आपली कला घडवत होता.  

व्हिन्सेन्टचा झगडा एका सर्जनशील, कलावंत मनाचा आपल्या सभोवतालाशी चाललेला झगडा होता. अंतर्मनातून उसळी मारुन वर आलेली भावना चित्रबद्ध करण्याकरता कलाकाराला स्वत:ची वेगळी स्पेस, एक वेगळं जग निर्माण करणं गरजेचं वाटतं. त्यात तो स्वत:सोबत असतो फ़क्त. स्वत:शी संवाद साधतच त्याला कलेची आराधना करता येते. अशावेळी आजूबाजूचा कोलाहल नकोसा असतो. माणसांपासून दूर रहावेसे वाटते. कलानिर्मितिची प्रक्रिया पूर्ण झाली की मात्र त्याला या एकांतातून उमटलेल्या अभिव्यक्तीला सादर करायची घाई होते. कलाकृतिचं कौतुक करायला कलाकाराला आपल्या सभोवती अशा वेळी माणसांची गरज भासते. निर्मिती करुन थकलेल्या मनाला आपुलकीची, ओलाव्याची, प्रेमाची तहानही तीव्रतेनं लागते. त्यातूनच त्याला पुढच्या निर्मितीचे श्रम झेलायची प्रेरणा मिळणार असते. एकाचवेळी दुराव्याची आणि प्रेमाची ओढ निर्माण करणारा हा विरोधाभास कलाकाराच्या संवेदनशील मनावर ताण निर्माण करतो अनेकदा. व्हिन्सेन्टला प्रेम हवं होतं, माणसं हवीशी होती पण त्यांना स्वत:शी जोडून ठेवण्याची कला, त्याकरता लागणारी सहनशीलता त्याच्यात नव्हती. तो अवघडलेपणातून जे प्रयत्न करायचा त्याचा उलट परिणाम होऊन माणसं उलट दूर जायची. अती-उत्कटतेची लोकांना भिती वाटते अनेकदा.

(व्हिन्सेन्टने थिओला लिहिलेलं एक पत्र).
“अनेकदा मला खूप एकटं वाटतं. सोबत मित्र असावासा वाटतो. असं वाटतं आपण आहोत त्यापेक्षा वेगळं असायला हवं होतं, जास्त आनंदी. एखादा मित्र असता तर तसं होता आलं असतं. त्याला: “हो हाच तो, मला जाणून घेणारा” असं म्हणता आलं असतं. कदाचित तू सुद्धा शिकशीलच की अशी मनाला लागलेली ओढ ही शेवटी स्वत:ची केलेली फ़सवणूक असते; आपण जितके या भावनेत वहावत जाऊ तितके आपल्या मार्गावरुन विचलीत होत जाऊ”-


--
१८८८ च्या फ़ेब्रुवारीमधे, थिओच्या, आपल्या लाडक्या भावाच्या लग्नानंतर अधिकच एकाकी झालेला व्हिन्सेन्ट स्वत:चं घर वसवण्याच्या, चित्रकलेकरता स्टुडिओ शोधण्याच्या प्रयत्नात भटकत फ़्रान्सच्या दक्षिणेला असलेल्या आर्ल्सला येऊन पोचला. त्याच्या या स्थलांतरामागे अजूनही अनेक कारणं होती. पॅरिसच्या उन्मादी उर्जेला तो कंटाळला होता, दीर्घ हिवाळ्याचे महिने तिथे काढल्यावर व्हिन्सेन्टला दक्षिणेकडचा, मेडिटरेनियन किना-यावरचा उबदार सूर्यप्रकाश हवासा वाटत होता.
अजून एक इच्छा होती, जी तिथे पोचल्यावर त्याच्या मनात जन्मली- आर्ल्समधे एक आर्टिस्ट्स कम्यून काढायचं, जिथे त्याचे पॅरिसमधले कलाकार मित्र एकत्र रहातील, मनासारखं काम करतील, एकमेकांना मदत करतील, चित्र काढण्याच्या एकाच ध्येयाने झपाटलेले सगळे असतील. त्यात आपला एकाकीपणा कायमचा संपेल.
आर्ल्स पॅरिसपेक्षा खूपच वेगळं होतंअनोखं होतं आणि अनोळखीहीइथे झळाळतालख्ख सूर्यप्रकाश होतात्यात भोवतालच्या प्रदेशातले रंग झगमगायचेव्हिन्सेन्टच्या आत खोलवर तो झळाळ पोचलाइथल्या वातावरणानेप्रकाशाने नादावलासमृद्ध भविष्यकाळाची स्वप्न नजरेत भरलेल्या व्हिन्सेन्टला आर्ल्सच्या उग्रखडबडीतनिर्जन निसर्गाने पहाताक्षणीच भुरळ घातलीइथे सगळंच टोकाचं होतंधोकादायकव्हिन्सेन्टच्या कलासक्त मनाला त्याची मोहिनी पडली
पण त्याची ही आनंदीउन्मादी अवस्था फ़ार काळ टिकली नाहीआर्ल्सच्या तीव्र हिवाळ्याचे शेवटचे काही दिवस अजून शिल्लक होतेकाही दिवसांनी अचानक हवा बदललीआसमंत गोठला आणि व्हिन्सेन्ट विलक्षण कंटाळलासूर्याच्या उबदारपणाच्यासोनेरी प्रकाशाच्या शोधात तो आला होताआपल्या परिचित प्रदेशाला मागे टाकूनएकाकी मनाच्या जखमा बुजवायला तो इथे आला होताआयुष्यभर मनाला घेरून राहिलेलं एकटेपणाचे कडे इथल्या उबदारपणात वितळून जाईल अशी आशा मनात घेऊन.

पण गोठलेल्याबर्फ़ाळ हवेत मनातला एकटेपणा अजून थिजलाव्हिन्सेन्टचा धीर खचला.
मार्च आला. तो भयाण गारठा हळू हळू वितळत गेला. हवा उबदार व्हायला लागली, व्हिन्सेन्टने वेळ फ़ुकट न घालवता बाहेर जाऊन रंगवायला सुरुवात केली. लॅन्डस्केप विथ पाथ ऎन्ड पोलार्ड ट्रीज, पाथ थ्रू अ फ़िल्ड विथ विलोज त्याने रंगवली. या पेंटींग्जमधे हिवाळ्याचे अवशेष अजूनही अंगावर बाळगणारा काहीसा उदास निसर्ग आहे.  


पुढच्या महिन्यात वसंत ऋतूतल्या पहिल्या कळ्या उमलल्या. व्हिन्सेन्टने उमललेल्या बागांची सिरिज रंगवली. ब्लॉसमिंग ओर्चार्ड्स. त्याच्या या काळातल्या अस्थिर, एकाकी प्रतिमेला छेद देणारं त्याचं हे काम आहे. व्हिन्सेन्टच्या आयुष्यातली ही सर्वोत्तम चित्रं.


आपल्या कामाच्या झपाट्याने तो खूष झाला. त्याच्याही शरिरात वसंतातलं नवं रक्त, उर्जा सळसळायला लागली. थिओला तो वेळोवेळी पत्र लिहित होता, आपली चित्रं पाठवत होता. पुढचे महिने आता नक्की आनंदात जातील याची त्याला खात्री होती.
या काही महिन्यांमधे त्याने नव्या ओळखी करायचा मनापासून प्रयत्न केला- सोबतीकरता आणि आपल्या चित्रांकरता मॉडेल मिळवायलाही. आसुसलेला होता तो मैत्रीकरता. काही मित्र मिळाले. पॉल युजिन मिल्ये, जोव सोल्जर.. त्यांची त्याने पोर्ट्रेट्स केली. आर्टिस्ट्स कम्यून स्थापण्याच्या स्वप्नाला तो विसरला नव्हता.
मे महिन्यात व्हिन्सेन्टने आपल्या रहात्या हॉटेलापासून जवळच्या रस्त्यावर असलेलं एक स्वस्तात मिळणारं घर भाड्याने घेतलं. चार खोल्यांचे हे घर भाड्याने घेताना त्याला वाटत होतं, आपण आलो तसं अजूनही कोणी चित्रकार इथे येऊन आपल्यासोबत काम करेल. असं कोणी जो इथल्या शांततेत त्याच्या सारखं झोकून देऊन काम करेल, साधं आयुष्य जगायला त्याला आवडेल. मनोरंजनाची गरज वाटलीच तर जवळ ब्रॉथेलही आहे. तिथे भेट देता येईल.
व्हिन्सेन्ट आर्ल्सच्या एकांतात नर्व्हसही झाला होता आणि इथे आपल्या हातून सलग काम होणार आहे या आशेने उत्साहीतही झाला होता. एक मित्र, एक सोबत मिळाली तर त्याची कसलीच तक्रार रहाणार नव्हती. 
सप्टेंबरपर्यंत तो नव्या घरात रहायला गेला नाही. त्या घरात त्याला स्टुडिओ आणि स्टोरेज रुम बनवायची होती. ’स्टुडिओ ऑफ़ द साऊथ’ नावाने पुढे ओळखली जाईल अशी एक जागा.
पूर्ण उन्हाळा त्याने या कामात झोकून दिला. 
त्याने या घराच्या बाह्य भागाला ताज्या, पिवळ्या लोण्यासारखा मऊसूत, टवटवीत रंग दिला. त्याची आवडती पिवळी रंगछटा. त्यानंतर ते ख-या अर्थाने व्हिन्सेन्टचं ’यलो हाऊस’ दिसायला लागलं. दोन खोल्या तळमजल्यावर, दोन वरच्या मजल्यावर होत्या. व्हिन्सेन्टने त्यातली एक स्वत:करता आणि दुसरी येणा-या पाहुण्याकरता सजवली.  
घरामधे व्हिन्सेन्ट एकटा, स्वतंत्र होता. कोणाही चित्रकाराला, कलावंताला आपल्या कलानिर्मितीकरता आदर्श वाटावं असं वातावरण. पण व्हिन्सेन्टला हा एकटेपणाच नकोसा होता. 
आयुष्यभर एकाकी राहिलेल्या व्हिन्सेन्टला या परक्या प्रदेशात कोणाचीतरी सोबत तीव्रतेनं हवीशी वाटायला लागली. कलानिर्मितीत त्याला कोणाची तरी साथ हवी होती. कोण आहे आपल्यासारखाच एखादा एकटा चित्रकार.. ज्याला आर्ल्समधल्या निवांत निसर्गात चित्र काढायला आवडेल, या घरात रहायला आवडेल..  
आणि मग त्याचे पॉल गोगॅंला इथे, दक्षिणेला बोलावण्याचे प्रयत्न सुरु झाले.
गोगॅंही रिबेलियस, त-हेवाईक स्वभावाचा. चित्रकलेच्या वेडामुळे झपाटून जाऊन त्याने आपली आर्थिक फ़ायद्यात असलेली करिअर सोडून दिली होती. त्यामुळे बायको-मुलांपासून दुरावलेला, मित्रांपासून तुटलेला, एकटा पडलेला गोगॅं. .
दक्षिणेकडे गोगॅं येण्याची शक्यता खूपच कमी होती, शिवाय तो आला तर थिओकडून जास्त आर्थिक मदत घ्यायला लागणार होती. ते फ़ारसं शक्य होईल असं वाटत नव्हतं.
व्हिन्सेन्टला मनापासून वाटत होतं गोगॅंने यावं. दोघांनी उघड्या निसर्गात लांबवर भटकत जाऊन चित्रं रंगवली असती. त्याने त्याच्या येण्याचा जणू ध्यास घेतला होता. गोगॅंला इकडे येण्याबद्दल आग्रह कर अशी पत्रे त्याने थिओला वारंवार पाठवली.  
थिओ गोगॅंचा पॅरिसमधला डीलर होता. गोगॅंने आर्ल्सला जाऊन व्हिन्सेन्टसोबत रहाण्याची कल्पना त्यालाही आवडली होती. अस्थिर व्हिन्सेन्टला गोगॅंसारख्याची भक्कम सोबत स्थैर्य देऊ शकेल, व्हिन्सेन्ट गोगॅंच्या सहवासात आनंदी होईल असं त्याला वाटलं. एक भाऊ म्हणून त्याला व्हिन्सेन्टची काळजी, प्रेम होतंच, शिवाय तो व्यावसायिकही होता. त्याला आशा वाटली गोगॅंकडून आपल्याला आर्थिक मदतीच्या बदल्यात काही पेंटींग्जही मिळू शकतील. आर्थिक फ़ायदा होईल. व्हिन्सेन्टच्या मानाने गोगॅंच्या चित्रांना बाजारात किंचित का होईना मागणी होती. शिवाय दोन चित्रकारांनी एकमेकांसोबत राहून काम करण्याचा हा प्रयोग यशस्वी झाला तर पुढे हे पिवळं घर, ’स्टुडिओ ऑफ़ द साउथ’ म्हणून प्रसिद्ध झालं असतं. आर्टिस्ट्सची इथे येऊन काम करायला रीघ लागली असती.
पण तसं काहीही झालं नाही. जे झालं ते विपरितच.

जुलै अखेरीला, व्हिन्सेन्टच्या काकांचा मृत्यू झाला आणि त्यांची काही संपत्ती थिओला मिळाली. आता गोगॅंला आर्ल्सला बोलवायला थिओकडून आर्थिक मदत मिळू शकणार होती.
व्हिन्सेन्टच्या तब्येतीच्या कुरबुरी सुरु झाल्या म्हणून थिओने व्हिन्सेन्टला जास्त पैसे पाठवायला सुरुवात केली. पण व्हिन्सेन्टच्या परिथितीत काहीच सुधारणा झाली नाही. मिळालेले जास्तीचे पैसे चित्रकलेच्या साहित्यावरच खर्च करुन स्वत:चे अभावग्रस्त जगणे त्याने चालूच ठेवले. आपल्या अगदी आवश्यक गरजा भागवण्याइतकेही पैसे तो खर्च करत नव्हता. अपुरा आहार, अतोनात श्रम याचा परिणाम म्हणून त्याची तब्येत ऑक्टोबर सुरु होताना पूर्ण खालावली.
थिओला या काळात लिहिलेल्या पत्रांमधे “एकटं पडल्याची” त्याची तक्रार चालुच होती. एका बाजूला आपण कामात इतके गढून गेलो आहोत की कोणी मित्र नसल्याची खंतही वाटत नाही असेही तो लिहित होता आणि दुसरीकडे आर्ल्सला चित्रकारांची वसाहत वसवून तिथे सर्वांनी एकमेकांसोबत रहाण्याची, चित्रं रंगवण्याची स्वप्नही पहात होता. 
एका पत्रात तो लिहितो- “ढगाळलेल्या, अस्वस्थ आभाळाखाली अंतहीन पसरलेलं गव्हाचं शेत आहे, मला मनातलं दु:ख, तीव्र एकाकीपणा व्यक्त करायला फ़ार लांब कुठे जायची गरजच नाही. माझ्या कॅनव्हासवर ते उतरलेलं तुला लवकरच पहायला मिळेल. मी लगेचच ते पॅरिसला तुला दाखवायला घेऊन येईन. मला खात्री आहे जे मी शब्दांमधून तुला सांगू शकलो नाहीय ते हे कॅनव्हास तुला सांगतील.”

गोगॅंनी अखेर यायला होकार दिला. व्हिन्सेन्टला मनापासून आनंद झाला. आता तो नव्या उमेदीने मित्राच्या स्वागताकरता यलो हाऊस सज्ज करण्याच्या तयारीला लागला.
गोगॅंच्या आगमनाची व्हिन्सेन्टने इतक्या उत्कंठतेनं वाट पाहिली होती की त्याच्या मनावरचा ताणाने परिसिमा गाठली. गोगॅंला आर्ल्स आवडेल का? त्याचा अपेक्षाभंग तर होणार नाही आल्यावर? इथे आल्यावर तो चिडणार, वैतागणार तर नाही?
या अस्वस्थतेला मागे सारत त्याने यलो हाऊसमधली खोली सुसज्ज करायला सुरुवात केली. 
खोली सजवण्याकरता व्हिन्सेन्टने मनापासून कष्ट केले. ही खोली कलाकारांची वाटावी, तल्या फ़र्निचरपासून भिंतीवर टांगलेल्या चित्रांपर्यंत प्रत्येकाला वैशिष्ट्यपूर्ण व्यक्तिमत्व असावे, खोलीत निवांतपणा मिळावा असं त्याला वाटत होतं. 
व्हिन्सेन्टने या दरम्यान रंगवलेल्या ’द यलो रुम’ पेंटींगमधे त्याने सजीव केलेल्या या खोलीचं व्यक्तिमत्व पहायला मिळतं. फ़िकट व्हायोलेट रंगाच्या भिंती, लालसर तपकिरी जमीन, ताज्या लोण्याचा पिवळसर रंग असलेल्या लाकडाचे पलंग आणि खुर्च्या. पलंगावरची चादर, उशांचे अभ्रे लिंबाच्या पिवळसर हिरव्या रंगात, गडद लाल पांघरुण, हिरव्या खिडक्या, जांभळा दरवाजा. खोलीत फर्निचर फ़ार नाही. आर्थिक चणचणीत असलेल्या व्हिन्सेन्टकडे खोलीकरता भपकेबाज फ़र्निचर आणण्याइतके पैसे नव्हतेच. त्यात एक लाकडी पलंग, दोन खुर्च्या, कपडे टांगायला स्टॅन्ड, लाकडी ड्रेसिंग टेबल, केस विंचरायला ब्रश, दाढीचे सामान, आरसा.. इतकंच होतं. पण पूर्ण खोली झळाळत्या रंगांनी भरुन गेली आहे. खोलीचं ऐश्वर्य आहे भिंतीवर टांगलेली व्हिन्सेन्टनी स्वत: रंगवलेली चित्रं. त्यात एक त्याचं सेल्फ़ पोर्ट्रेट आहे, दुस-यात त्याची लाडकी सूर्यफ़ुलं आहेत.
व्हिन्सेन्टच्या मृत्यूनंतर सहा वर्षांनी गोगॅ आर्ल्सच्या वास्तव्याबद्दल लिहिताना यलो रुमबद्दल लिहितो- "यलो हाऊसमधल्या माझ्या खोलीत, जांभळ्या डोळ्यांची सूर्यफ़ूलं, पिवळसर सोनेरी रंगामधे झळाळत असायची, त्यांचे देठ पिवळ्या टेबलावरच्या, पिवळ्या फ़ुलदाणीत बुडालेले. चित्राच्या कोप-यात चित्रकाराची सही होती: व्हिन्सेन्ट. खिडकीवरच्या पिवळ्या पडद्यातून गाळून आलेला सोनेरी सूर्यप्रकाश या फ़ुलांवर पडला की संपूर्ण अवकाश सोन्यासारख्या झळझळीत स्फ़ुरदिप्तीने भरुन जायचा; रोज सकाळी पलंगावरुन उठताना मनात विचार यायचा, फ़ार सुंदर वास असणार या फ़ुलांना."

गोगॅं रहायला यायच्या आधी व्हॅन गॉघने पिवळ्या घरातल्या बेडरुमचे हे चित्र रंगवले होते. नंतर त्याने तिथल्या खूर्च्यांचेही पेंटींग केले. व्हॅन गॉघच्या वैशिष्ट्यपूर्ण चित्रशैलीची प्रातिनिधीक अशी ही चित्रे आहेत. त्याच्या अंतर्मनातले विचार सुस्पष्टतेनं व्यक्त करणारी.


एक साधीसुधी, बिनहातांची बैठक असलेली खूर्ची खास त्याच्या आवडीच्या प्रसन्न, पिवळ्या रंगछटेत त्याने रंगवली. त्यावर सामान्य लोक वापरत असा तंबाकूचा पाईप ठेवला आहे. खूर्चीच्या मागे कांद्याची पात टांगलेली, फ़ुलत्या निसर्गाचं प्रतिक, कलेतून इथे जे नवं विश्व निर्माण होणार आहे त्याचं प्रतिक. गोगॅंकरता त्याने प्रशस्त, आरामशीर, लांब हातांची खूर्ची रंगवली. या खूर्चीच्या मागे गॅसलाईट आहे. त्याचा गूढ, धूसर प्रकाश रात्रीला अधोरेखित करणारा. खूर्चीच्या बैठकीवर दोन कादंब-या आणि एक मेणबत्ती ठेवली आहे. गोगॅंच्या चित्रांमधील वैचारिकता, प्रेरणांचं प्रतिक, त्याच्या बुद्धीमत्तेचंही. गोगॅंच्या विचारपुर्वक, बौद्धीक प्रेरणांना महत्व देऊन चित्र रंगवण्याच्या शैलीचा व्हिन्सेन्टने केलेला हा सन्मान होता.

इकडे गोगॅं आर्ल्सला येण्याची तारिख सारखी पुढे ढकलत होता. त्याची वाट पहाणा-या व्हॅन गॉघच्या मनावरचा प्रतिक्षेचा ताण वाढत होता.
ऑक्टोबरच्या शेवटी जेव्हा गोगॅं अखेरीला आर्ल्सला येऊन थडकला तेव्हा व्हॅन गॉघच्या मनातली अपेक्षांची घागर ओसंडून जायची बाकी होती. 

२३ ऑक्टोबरच्या पहाटे गोगॅं ट्रेनने आर्ल्सला आला.
पुढचे दोन महिने विलक्षण घडामोडींचे, विध्वंसक वादळाचे ठरणार होते, दोघांच्याही दृष्टीने.
यलो हाऊस लहान होतं. त्यात खूप गैरसोयी होत्या, वेगळ्या बाथरुम नव्हत्या. दोघांना एकच स्टुडिओ शेअर करायला लागत होता. पहिल्या दिवशी गोगॅं व्हॅन गॉघची अरुंद, लांबलचक बेडरुम पार करुन आपल्या खोलीत पोचला. भिंतीवर होती अत्यंत देखणी व्हिन्सेन्टची सूर्यफ़ुले आणि इतर पेंटींग्ज..लांबलचक प्रवासानी दमलेल्या गोगॅंचा शीण झटकन उतरला.

सुरुवातीला गोगॅंला हे सगळं खूपच आवडलं. दोघेही खूश होतेएकमेकांच्या सहवासाचा, मैत्रीचा आनंद लुटत होते, आर्ल्सच्या निसर्गरम्य परिसरात जाऊन रंगवत होते, आर्ट, टेक्निक बद्दल चर्चा होत होती.
गोगॅंचा मूड प्रसन्न होता. पिवळ्या घरात शांत वातावरण होत. गोगॅंने घरकामाची बरीचशी जबाबदारी उचलली, तो चवदार, पोटभरीचं जेवण बनवायचा आणि आपल्या प्रवासांच्या चित्तथरारक कथा, जहाजावरच्या खलाशांचे मजेशीर अनुभव व्हिन्सेन्टला सांगायचा. व्हिन्सेन्टही गोगॅंला आर्ल्समधल्या आपल्या आवडत्या निसर्गरम्य जागांवर घेऊन गेला, तिथे दोघांनी चित्र रंगवली. व्हिन्सेन्टच्या ओळखीच्या वेश्यांशी त्याचीही मैत्री झाली.
गोगॅंने ब्रिटनीमधे रंगवलेल्या व्हिजन आफ़्टर द सर्मन पेंटींगमधल्या शक्तिशाली अध्यात्मिक जाणीवेतून व्हिन्सेन्टला आपल्या पेंटींगमधे रंग, रचनांचा अधिक जोरकस वापर करण्याचा आत्मविश्वास आला. त्याच्या त्या काळात काढलेल्या पेरण्या करणा-या शेतक-यांच्या चित्रांमधून हा परिणाम ठळकपणे दिसतो.
दोन एकाकी माणसं काही काळ एकमेकांच्या सोबतीत दुकटी झाली.

काही आठवडे लोटले. हवेत गारठा साकळायला लागला. बाहेरचं वातावरण धुकाळ झालं. त्यांना जास्तीतजास्त घरातच राहून काम करणं भाग पडायला लागलं. आणि व्हिन्सेन्टच्या स्वभावातल्या चिडखोरपणाने उचल खाल्ली, मधूनच बाहेरच्या हवेला सुसंगत उदासपणाचे झटके यायचे. गोगॅंचाही स्वभाव तापट, उतावळा होताच. त्यामुळे लहानसहान गोष्टींवरुन खटके उडायला लागले.
व्हिन्सेन्ट अव्यवस्थित होतामानसिकदृष्ट्या अस्थिर होताकाम करताना सतत बोलत राहीगोगॅंला त्याचा त्रास होईएकेकाळी खलाशी असलेलानंतर यशस्वी व्यावसायिक असलेला गोगॅं ठामनीटनेटक्या स्वभावाचाएकांतप्रिय माणूस होतातोही एकटा होतापण त्याचे एकटेपण व्हिन्सेन्टच्या एकटेपणापेक्षा सर्वस्वी वेगळेगोगॅं स्वयंपूर्ण होतात्याच्यात आत्मविश्वास होताएकटं रहायला त्याला मनापासून आवडायचंलोकांमधे मिसळायलाही तितकंच आवडायचंमुख्य म्हणजे लोकांनाही त्याचा सहवास आवडायचागोगॅंचे सामाजिक संबंध उत्तम होतेमात्र त्याला उगीच सलगी वाढवणारे लोकं आवडत नसततो लगेच सावध व्हायचामित्रप्रेमाला आसुसलेला व्हिन्सेन्ट त्याच्या जास्तीत जास्त निकट जायचा प्रयत्न करत होतागोगॅं वैतागला नसता तरच नवल.
दोन एकटे जीव एकमेकांच्या सोबतीला आले पण त्यातून साहचर्य जन्माला आलं नाही.
गोगॅं चित्रकार म्हणून लहानसं का होईना नाव मिळवून होतास्वत:ला श्रेष्ठ समजण्याचा त्याचा स्वभाव होताव्हिन्सेन्टजवळ काहीच नाहीएकही धड काम हातून झालेलं नाहीनावयशपैसा जवळपासही फ़िरकलेलं नाहीत्यामुळे आत्मविश्वासाचा अभावदोघांची व्यक्तिमत्व एकत्र काम करता येण्यासारखी परस्पर पुरक तर नव्हतीचउलट पुर्ण विरोधीचित्रकलेचा सामायिक दुवा त्यांना इतपत एकत्र सांधू शकला कदाचित.
गोगॅं ४० वर्षांचा आणि व्हिन्सेन्ट ३५ वर्षांचा होताअस्वस्थ मनोवृत्तीचाअशक्त कुडीचा व्हिन्सेन्ट आणि कणखर स्वभावाचाबलदंड गोगॅंअडिच महिने ते एकत्र राहिलेएका घरात काम केलंइतका वेळ ते एकत्र राहू शकले हेच आश्चर्य वाटावं इतका त्यांच्या स्वभावात मुलभूत फ़रक होताजगण्यातअनुभवांमधेअपेक्षांमधे जमीन-आसमानाचं अंतरसमकालिन चित्रकार असण्यापलीकडे आणि आपापल्या जगात एकटे असण्यापलीकडे दोघांमधे काहीच साम्य नाही.

यलो हाऊसकाहीसं वेडवाकडंआतल्या खोल्या तिरक्यानीट कोन  सांधलेल्या भिंतीदोन मोठ्या व्यक्तींना जेमतेमच पुरेल असा आतला संकुचितअपुरा अवकाश१५ फ़ूट रुंद आणि २४ फ़ूट लांब आकारची एक खोलीतिथेच जेवणझोप आणि चित्र रंगवणेत्यात तंबाखूचा धूरदारुचा दर्प आणि रंगांचा तीव्र वास आत कोंदून राहिलेला असेहवा जेव्हा खराबगारठलेली असे तेव्हा आत कोंडून रहाण्यावाचून पर्यायही नसेचोवीस तास एकमेकांच्या नकोशा सहवासात.
दोघांपैकी एकमेकांशी मिळतं जुळतं घ्यायच्या स्वभावाचे नव्हतेचपण त्यातही व्हॅन गॉघशी जुळवून जास्तच कठिणतो दिवस रात्र काम करत राहीकाम करताना सतत बडबड करेआणि सतत पित असेतो थिओला लिहितो- “जेव्हा आत घोंगावणा-या वादळाचा जोर तीव्र होतोतेव्हा मी एक ग्लास भरुन घेतोत्याशिवाय ते शांत होणारच नाही हे मला माहित आहे.”
व्हिन्सेन्टच्या -हेवाईकझपाटलेल्या स्वभावाने अनेकदा गोगॅंही चकित होईत्याच्या मनावरचा ताण वाढत होतातीरस्कार निर्माण व्हायला लागला मनात.

मैत्रीआपुलकीस्पर्धाअसूया यांचं एक विलक्षण स्फोटक रसायन या सर्व काळात यलो हाऊसमधे खदखदत राहिलंआणि मग एक दिवस त्याचा स्फ़ोट होऊन व्हायचा तो विध्वंसही झाला.
अशाही परिस्थीत दोघं चित्र मात्र काढत राहिले. अनेक गोष्टी त्यांनी रंगवल्या- आर्ल्सची निसर्गरम्य पार्श्वभूमी, पिवळं घर, आतलं फ़र्निचर, बाहेरचा लहानसा चौकोनी अंगणाचा तुकडा.
गोगॅंने काढलेलं प्रत्येक चित्र व्हिन्सेन्टला आवडायचं, तो तसं बोलूनही दाखवे, कौतुक, स्तुती करे, मात्र गोगॅंमधे हे औदार्य नव्हतं. कौतुकाचे शब्द तर त्याच्या तोंडून क्वचितच उमटत, टीका मात्र तो भरभरुन करे. व्हिन्सेन्टला तो एकदा “तू रंग फ़ासण्यामधे फ़क्त पटाईत आहेस.” असंही म्हणाला.
तरीही नाऊमेद न होता त्याने डिसेंबर महिन्यात तब्बल २५ पेंटींग्ज रंगवली. तो थकून गेला होता. सतत दारु पित होता. त्याच्या मनात भिती होती की गोगॅं त्याला एकटं सोडून कधीही निघून जाईल.




आपण एकटं पडू ही भिती वाटण्याची त्याची ही पहिलीच वेळ नव्हती. फ़ार पूर्वीपासून एकटं पडण्याच्या भितीने त्याच्या अंतर्मनात ठाण मांडलेले होते. अनेक वर्षांपूर्वी हॉलंडला असताना त्याने थिओला लिहिलेल्या पत्रात विचारले होते: “एकटेपणाने जगण्याला जीवन कसं म्हणायचं?”
एकाकी जगणं हे जगणं नाहीच, तशी वेळ आली तर आपण तसं जगू शकणार नाही या धास्तीत तो कायम होता. दुर्दैवाने तो जितका काळ जिवंत होता तितका काळ एकाकीच राहीला, सोबतीवाचून जगला आणि मग ते असह्य झालं तेव्हा एकाकीच मरुन गेला.   
पूर्वायुष्यातली काही अर्धवट प्रेमप्रकरणं, नाकारल्या जाण्यातून आलेला न्यूनगंड, बराचसा अपराधी भाव, कामात यश मिळत नसल्यामुळे आलेलं नैराश्य आणि या सगळ्याच्या जोडीला औदासिन्याची सहज शिकार होणारं कमकुवत मन. व्हिन्सेन्टच्या एकटेपणाला हे सगळं घेरुन होतं.

व्हिन्सेन्टच्या स्वभावातल्या नैराश्याने उचल घेतली. तरीही तो परिश्रमपूर्वक त्यावर मात करत पेंटींग करतच राहिला. मानसिक आंदोलनांशी झगडत राहिला. सहन होत नव्हतं तरी बाहेरच्या गारठ्यात जाऊन काम करत राहिला. 
मी इथल्या एका कुटुंबातल्या लोकांचं पोर्ट्रेट रंगवत आहे, असं त्याने थिओला लिहिलं. ’द रुलिं फ़ॅमिली’ हे त्याने यावेळी केलेलं चित्र त्याच्या आवडत्या चित्रांपैकी एक आहे.
गोगॅं त्याला स्मरणाचा, कल्पनाशक्तीचा वापर करुन घरात राहून चित्र रंगव असं विनवत होता, पण व्हिन्सेन्ट अट्टाहासाने बाहेर, मोकळ्या हवेत जाऊनच रंगवत राहिला. मॉडेल प्रत्यक्ष समोर असतानाच रंगवायला त्याला आवडे.
खुल्या निसर्गात जाऊन रंगवायला त्याला मनापासून आवडे. आजूबाजूला उधळलेल्या नैसर्गिक रंगांमधूनच त्याला प्रेरणा मिळत होती हे एक आणि दुसरं महत्वाचं कारण डोक्यात सतत उधाणत असलेला सर्जनशील कल्पनांचा आवेगावर नियंत्रण मिळवायला, तो वेग शांत करायला आपल्याला बाहेरच्या मुक्त, मोकळ्या वातावरणातच जायला हवं ही आंतरिक जाणीव त्याला होती. बंद, कोंडलेल्या वातावरणात त्याच्यातला कलाकार घुसमटायचा.
चित्र काढण्याच्या एकमेकांच्या सवयीवरुन सुरु झालेले वाद शैलीवर, चित्रातल्या वैचारिकतेवर, रचनेवर घसरुन मग वैयक्तिक स्वरुपाचेही व्हायला लागले. एकमेकांबद्दलचा आदर, प्रेम, सहानुभुतीची जागा हळू हळू संताप, तिरस्कार, मत्सर, हेटाळणी सारख्या नकारात्मक भावनांनी घेतली. यलो हाऊसमधे वादळ घोंगावायला लागलं.  
दोन व्यक्तींच्या एकटेपणातून सोबत निर्माण होतेच असं नाही. साथ न जुळलेल्या सोबतीमुळे अनेकदा एकटेपणा अजूनच तीव्र होतो.  
व्हिन्सेन्ट आणि गोगॅंमधील नातं डिसेंबरमधे विकोपाला गेलं. वाद, भांडणं सतत व्हायला लागली. व्हिन्सेन्टच्या भाषेत हे वाद ’वीजेसारखे तळपते’ होते. त्याची मानसिक स्थिती खालावत चालली.
डिसेंबरमधे गोगॅंने व्हॅन गॉघचं तो त्याची आवडती सूर्यफ़ुले रंगवत असतानाचं पोर्ट्रेट केलं.
व्हिन्सेन्टबद्दल मनात असणा-या सहानुभुती, मैत्रीच्या जाणीवेतून त्याने हे सुंदर पेंटींग मन लावून केलं. पण आता त्याला परतायचे वेध जास्तच तीव्रतेनं लागले होते. त्याने जाण्याचा विषय काढला की व्हिन्सेन्टच्या रागाचा स्फ़ोट व्हायचा, तो धुमसत रहायचा. परिस्थिती हाताळणं आपल्या आवाक्याबाहेर आहे याची जाणीव गोगॅंला होत होती.

डिसेंबर २३, १८८८ ला संध्याकाळी व्हिन्सेन्ट व्हॅन गॉघ हातात वस्तरा घेऊन गोगॅंच्या अंगावर धावून गेला, गोगॅंच्या मनात आर्ल्स सोडून जायचा विचार अजूनही घोळतो आहे का हे त्याला जाणून घ्यायचे होते. गोगॅंने ते नाकारले नाही. निराश झालेला व्हिन्सेन्ट घरातून निघूनच गेला अचानक. त्याच्या या वागणुकीने अस्वस्थ झालेला गोगॅंही घराबाहेर पडला. ती रात्र त्याने हॉटेलात काढली. 
दुस-या दिवशी सकाळी गोगॅं पुन्हा पिवळ्या घरात आला. तिथे रक्ताच्या थारोळं होतं. ते दृश्य प्रचंड धक्कादायक होतं. पोलिसांनी चौकशीकरता ताब्यात घेतल्यावर त्यांच्याकडूनच त्याला कळलं की भांडणानंतर सैरभैर झालेल्या व्हॅन गॉघने आपल्या डाव्या कानाची पाळी कापली होती. रक्ताळलेल्या अवस्थेत तो पहाटे जवळच्या ब्रॉथेलमधे पोचला, आपला कापलेला कान पेपरमधे गुंडाळून त्याने एका वेश्येच्या हातात सोपवला. व्हिन्सेन्टची अवस्था पाहून घाबरलेल्या लोकांनी त्याची रवानगी हॉस्पिटलात केली होती. पोलिसांकडून सुटका झाल्यावर गोगॅंनी झालेल्या घटनेची तार थिओला केली. दुस-याच दिवशी पहाटेच्या ट्रेनने थिओ आर्ल्सला आला. 
गोगॅं पॅरिसला निघून गेला होता. जायच्या आधी व्हिन्सेन्टला हॉस्पिटलात जाऊन भेटायचं त्याने टाळलं. त्यानंतर दोघे कधीही भेटले नाहीत. पत्रव्यवहार मात्र चालू राहिला.
हॉस्पिटलमधून व्हिन्सेन्ट पुन्हा पिवळ्या घरात रहायला आला. घडलेल्या घटनेतून तो आश्चर्यकारकरित्या लवकर सावरला. पुन्हा आपल्या चित्रांकडे वळण्याचा प्रयत्न करायल लागला, पण एकटेपणा त्याला हळू हळू संपवत होताच.
स्टारी नाइट्स सारखं अद्वितीय चित्र त्याने या एकटेपणातच काढलं. ते काढत असताना एकांतातली निरव शांतता त्याने पहिल्यांदाच अनुभवली. पण फ़ार काळ ती टिकली नाही. त्याला पुन्हा नैराश्याचा झटका आला. पुन्हा हॉस्पिटल. यावेळी तर त्याच्या सुरक्षिततेकरता डॉक्टरांनी त्याचे रंग, चित्रकलेचं साहित्यही हिरावून घेतलं. त्याचं सर्वस्व, एकमेव सोबतही आता गेली. बरा होण्या ऐवजी त्याचे नैराश्याचे झटके वाढतच गेले. शेवटी त्याला पुन्हा रंगवायला परवानगी देण्यावाचून डॉक्टरांसमोर पर्यायच राहिला नाही. हातात पुन्हा रंग आणि कॅनव्हास आल्यावर व्हिन्सेन्ट आपोआप शांत होत गेला.


त्यानंतर दोन महिने व्हिन्सेन्ट यलो हाऊसमधे एकटा राहिला. आयुष्यात प्रथमच त्याने आपला एकटेपणा स्विकारला. थिओला पत्र लिहिणे आणि चित्र रंगवणे या त्याच्या सर्वात आवडीच्या गोष्टी करत तो शांतपणे यलो हाऊसमधे रहात होता. पण ही अंतिम वादळापूर्वीची शांतता होती.
थिओच्या पत्रात त्याने लिहिलं- “गव्हाच्या शेतात गेलं की मला एकटेपणाचे ढग घेरुन टाकतात. ते इतके भयानक असतात की मी बाहेर पडायलाच घाबरतो.”
गव्हाच्या शेतावर घोंगावत आलेल्या कावळ्यांचं चित्र त्याने याच काळात काढलं. ते त्याचं शेवटचं चित्र ठरलं.


--
दोघांची गुंतागुंतीची व्यक्तिमत्व, कलंदर, कलाकार वृत्ती, भविष्याबद्दलची स्वप्न दोघांच्याही मनात असली तरी ती पूर्ण करण्याची वृत्ती वेगवेगळी होती. गतायुष्यातल्या अपयशांचं, चुकलेल्या निर्णयांचं ओझं दोघांच्याही पाठीवर होतं. यलो हाऊसमधल्या वास्तव्यात दोघांच्या मनामधे दोन भिन्न स्तरांवर चाललेले विचार, नाराजी, अस्वस्थतेचं कारण होते. स्फ़ोट अपरिहार्य होता.
गोगॅंने नंतर व्हिन्सेन्टबद्दल लिहिलं: “तो आणि मी, आमच्यातली भांडणाची पद्धतही वेगवेगळी, एकजण उसळत्या ज्वालामुखीसारखा आग ओकणारा, दुसरा आतल्या आत उकळत रहाणारा.. दोन्हींमधे स्फ़ोट आणि नंतरचा उध्वस्तपणा अनिवार्य होता.”
--
एकटेपणाच्या वेदनेचं प्रतिक आहे व्हिन्सेन्ट. त्याचा एकटेपणा कलावंताने आपणहून स्विकारलेला एकांत नव्हता. त्याच्या मानसिक स्थितीमुळे त्याच्यावर लादला गेलेला हा एकटेपणा. आपल्या बालपणाचे वर्णन त्याने ’उदास, थंडगार, निष्प्राण’ अशा शब्दांमधे केलं आहे. तारुण्यात प्रवेश करताना पहिल्याच एकतर्फ़ी प्रेमात झालेला उपहास, हेटाळणी, नंतर आयुष्याने दिलेले अपयशाचे फ़टकारे.. घाव सतत ओले राहिले. यलो हाऊसमधे त्याने आपल्या आयुष्यातले जे नऊ महिने घालवले त्याकाळात अनेकदा त्याने जीवापाड प्रयत्न केला मनात साचून राहिलेला एकाकीपणा दूर करायचा आणि नंतर स्विकारायचाही. पण तो हरला.
व्हिन्सेन्टच्या मानसिक अस्थिरतेमागे मनातली एकटेपणाची भिती हे मुख्य कारण होतं. आपल्याला एकटेपणा न झेपणारा आहे, आपण एकटं राहू शकत नाही असं त्याला सतत वाटण्यामागे काही शारिरीक कारणंही होती. व्हिन्सेन्टला ग्लोकोमा, म्हणजेच काचबिंदू होता. त्यामुळे त्याला आपल्या दृष्टीची खात्री वाटायची नव्हती. आपण अचानक, कधीही आंधळे झालो तर काय, ही भिती मनात खोल दडली होती. व्हिन्सेन्टला तीव्र उन्हाचा, सूर्यप्रकाशाचाही भयंकर त्रास होत असे, सतत सनस्ट्रोकने तो आजारी पडे. गुप्तरोगाचाही त्रास मागे लागला होता. व्हिन्सेन्ट बॉर्डरलाईन सिझोफ़्रेनिक होताच, त्यात अनेक वर्षं स्वस्तातली ऎबसिन्थे रिचवल्यामुळे त्याला चित्रविचित्र आभास होत रहात.
अशा शारिरीक-मानसिक व्याधींनी गांजलेल्या व्हिन्सेन्ट्ला एकटं रहाण्याचा आत्मविश्वास कधीच वाटू शकला नाही यात फ़ारसं नवल नाही.
--
आर्ल्समधल्या यलो हाऊसची कहाणी जाणून घेतल्यावर साध्यासुध्या, कुणाची तरी वाट पहात असणा-या पिवळ्या खोलीच्या चित्राला विलक्षण करुण संदर्भ प्राप्त होतात. ‘एव्हरी आर्ट इज बायोग्राफ़िकल’ हे फ़ेलिनीचे वाक्य यलो रुम इन आर्ल्सच्या बाबतीत आत्यंतिक खरे वाटते.
व्हॅनन गॉघने चितारलेले गव्हाच्या शेतावरच्या कावळ्यांचे चित्र पहाताना किंवा त्याने चितारलेला रस्त्यावरचा एकाकी सायप्रस पहाताना कोणत्याही संदर्भांवाचूनही मनाला खिन्नता, उदासी येते कारण त्यातला एकटेपणा मनाला घेरुन टाकतो. व्हिन्सेन्टच्या एकटेपणाचे संदर्भ कळतात, त्याच्या अस्थिर, जलद फ़टका-यांचे, पिवळ्या रंगाच्या अतिरिक्त वापराचे मूळ औदासिन्यात आहे आणि औदासिन्याचं कारण आयुष्यभराचा एकाकीपणा आहे हेही कळतं तेव्हा मन जखमी होतं.
माहीत असलेल्या, माहीत करुन घेतलेल्या जीवनसंदर्भांच्या खूणा चित्रांमधे शोधणे अपरिहार्य ठरते.
कलाकृतीचा आस्वाद कलाकाराच्या कोणत्याही वैयक्तिक, सामाजिक, राजकीय संदर्भांशिवाय स्वतंत्रपणे घेता यायला हवा हा काही समीक्षकांचा आग्रह असतो. पण जर चित्रकाराच्या वेदनेचे, जीवनसंघर्षाचे अवशेष त्याच्या चित्रांना चिकटून राहिलेले असतील तर ते जाणून घेणं आवश्यकच ठरतं. तसं केलं नाही तर आर्टिस्ट्स इन्टेन्शनला ते नाकारणं ठरतं. त्या चित्रकृतीवर तो अन्याय ठरतो. 
--
हा लेख पद्मगंधा दिवाळी २०१५ या अंकात प्रसिद्ध झालेला आहे. 


sharmilaphadke@gmail.com