पेंटर ऑफ़ डार्कनेस- गणेश पाईन-

चाळीस वर्षांपूर्वी इलस्ट्रेटेड वीकलीला दिलेल्या एका इंटरव्ह्यूमधे एम.एफ़. हुसेननी तुमचा आजचा सर्वात आवडता आजचा चित्रकार कोण या प्रश्नाला दिलेल्या उत्तरात कोणा एका ’गणेश पाईन’ या तरुण चित्रकाराचे नाव घेतले होते. सूझा, रझा, तैयब मेहता असे एकाहून एक नाव कमावलेले चित्रकार आजूबाजूला असताना हुसेननी या तुलनेने अनोळखी असणा-या गणेश पाईन यांचे नाव घेतल्यावर अनेकांच्या भुवया वर चढल्या होत्या. गणेश पाईन हा बंगाली चित्रकार त्यावेळी वयाच्या पस्तिशीत होता. आणि आता नुकतिच १२ मार्चला जेव्हा चित्रकार गणेश पाईन यांचे निधन अशी बातमी आली तेव्हा जरी त्यांच्या चित्रांचे चाहते, समीक्षक, संग्राहक हळहळले, एक प्रतिभावान, वेगळ्या, स्वतंत्र शैलीचा, काळाच्या पुढे असणारा चित्रकार आपल्यातून गेला म्हणून त्या सर्वांनाच वाईट वाटलं, तरी चित्रजगताबाहेरच्या लोकांची प्रतिक्रिया मात्र  ’कोण हे चित्रकार गणेश पाईन? कधी ऐकलं नाही फ़ारसं नाव.. अशीच होती. 

गणेश पाईन यांच्या संदर्भात ही प्रतिक्रिया नवीन नाही. ते स्वत:ही जिवंत असताना अशा अनुभवामधून अनेकदा गेले होते. प्रसिद्धीपासून दूर राहून चित्रकारितेत रमणारा हा आत्ममग्न चित्रकार त्यामुळे कधी खंतावला नाही किंवा आपल्या चित्रांना जगात मिळणा-या मोठ्या किमतीमुळे तो कधी हुरळून गेला नाही. त्यांची सकस गुणवत्ता त्यामुळे कुठेही कमी ठरली नाही.

चित्रकलेच्या वर्तुळातल्या मान्यवरांनी, जगभरातल्या चित्रकला संग्राहकांनी मात्र गणेश पाईन यांच्या वैशिष्ट्यपूर्ण चित्रांना आदराने गौरविले, त्यांच्या चित्रांमधील अद्भूत चित्रसृष्टीचा गौरव केला, पुढच्या पिढीतल्या चित्रकारांनीही त्यांच्या अनोख्या चित्रशैलीवरुन प्रेरणा घेतल्या. जगभरातून अनेक चित्ररसिक त्यांना लाभले. गणेश पाईन यांची चित्रे जागतिक कलाबाजारात कायमच चढ्या किंमतीला विकली जातात. स्वत:हून कधीही प्रसिद्धी, लोकप्रियतेच्या मागे न धावता गणेश पाईन यांच्या बाबतीत ही किमया कशी काय साध्य झाली हे अनेकांच्या दृष्टीने गूढ राहीले. त्यांच्या कॅनव्हासवरील गूढ चित्रसृष्टीसारखेच हेही एक रहस्य असे म्हणता येईल. 

अर्थात गणेश पाईन यांच्या पेंटींग्जच्या चाहत्यांना मात्र हा प्रश्न कधीही पडला नाही. गणेश पाईन यांनीही कधी अशा कोणत्या गोष्टींची ना कधी चर्चा केली ना पर्वा केली. आपल्या चित्रांच्या गुणांबद्दल, वैशिष्ट्यांबद्दल बोलून, चमकदार ’स्टेटमेन्ट्स’ करुन माध्यमांद्वारे प्रसिद्धी मिळवण्यापेक्षा आपल्याला जे आवडतं ते प्रेमाने रंगवत रहाणं त्यांनी महत्वाचं मानलं.

गणेश पाईन यांना चित्ररसिक ’मास्टर फ़ॅन्टसिस्ट’ म्हणून प्रेमाने संबोधत. कॅनव्हासवर कल्पनाशक्ती आणि वास्तवतेचं एक अदभूत विश्व ते उभं करत. गणेश पाईन यांची चित्र पहाताना आपण एखादी गूढ, रहस्यमय कथा वाचतो आहोत किंवा अद्भूत, कल्पनारम्य आणि तरीही वास्तवाशी घट्ट नातं जोडणारा चित्रपट पहातो आहोत असा अनुभव येतो. त्यांच्या चित्रांमधून ते जन्म-मृत्यू, निसर्ग, संस्कृती, अध्यात्म याबद्दल काही विधाने करत, काही सांगू पहात. त्याकरता त्यांची काही वैशिष्ट्यपूर्ण प्रतिमाचिन्हे होती, खास विकसित केलेली रंगसंगती होती. कथाकथनाची विलक्षण ताकद त्यांनी आपल्या चित्राकृतींमधून विकसित केली होती. जबरदस्त कल्पनाशक्ती असणारा हा चित्रकार होता. वास्तवता आणि अद्भूतता यांची अशी विलक्षण सरमिसळ पहाताना नजर खिळून रहाते. जन्म-मृत्यूचं चक्र, त्यासंदर्भातली नॅरेशन्स, मिथ्यकथा, स्वप्न, मानसिक आंदोलने, इतिहास, पुराण, अध्यात्म हे विषय गणेश पाईन यांनी वारंवार हाताळले. महाभारतातल्या महत्वाच्या प्रसंगांवरची त्यांची चित्रमालिका प्रसिद्ध आहे.

गणेश पाईन यांचा जन्म १९३७ साली कलकत्ता येथे झाला. लहानपणापासून असलेल्या चित्रकलेच्या आवडीमुळे पुढचे शिक्षण चित्रकलेतच घ्यायचे हे त्यांनी मनाशी पक्कं केलं होतं. शाळेत शिकत असतानाही वर्गात बसून ते हातातल्या दगडी, काळ्या पाटीवर सतत रेखाटने करत रहात. वेड्यावाकड्या रेघोट्याही असत. पाटी पुसायची आणि पुन्हा पुन्हा रेघा ओढायच्या. ’माझं ड्रॉइंग आणि रेषा पक्की होण्यात, त्यांना घाट, आकार येण्यात पाटीवरच्या या रेघोट्यांचा अभ्यास कारणीभूत ठरला असं ते सांगत. पुढे गणेशदांनी कलकत्त्याच्या गव्हर्मेन्ट कॉलेज ऑफ़ आर्ट ऍन्ड क्राफ़्ट मधून ड्रॉइंग आणि पेंटींगमधे डिप्लोमा घेतला.

 

गणेश पाईन हे बंगाल स्कूलचे चित्रकार. बंगाल स्कूलच्या चित्रवैशिष्ट्यांचा पारंपरिक पगडा त्यांच्या चित्रशैलीवरही होताच. सुरुवातीच्या काळात अबनीन्द्रनाथ आणि गगनेन्द्रनाथ या विख्यात टागोर चित्रकार बंधूंचा त्यांच्यावर खूप मोठा प्रभाव होता. सुरुवातीला रंग विकत घ्यायला पैसे नसत त्यामुळे पेन आणि शाईची रेखाटने लहानशा कागदावर ते करत. मग हळू हळू बंगाली चित्रकारांच्या जलरंगाच्या परंपरेनुसार ते जलरंगाकडे वळले. अबनीनद्रनाथांइतकाच रेम्ब्रा, पॉल क्ली यांचाही त्या काळात त्यांच्यावर खूप प्रभाव होता. याच काळात पैसे मिळवण्याकरता ते एका स्टुडिओत अ‍ॅनिमेशनकरता स्केचिंग करत असत. आणि तेव्हा त्यांची ओळख अ‍ॅनिमेशनच्या अद्भूत आणि मनोरंजक सृष्टीचा बादशहा वॉल्ट डिस्ने याच्या चित्रदुनियेशी झाली. वॉल्ट डिस्नेच्या ऍनिमेशनच्या प्रभावाखाली आपली शैली घडली असं ते स्वत:च सांगत. वॉल्ट डिस्नेमुळे मी भारावून गेलो होतो. चित्रकलेकडे बघण्याच्या माझ्या दृष्टीकोनातच बदल घडला असं म्हणत. 

चित्र रंगवण्याच्या तंत्रामधेही गणेश पाईन यांनी अनेक प्रयोग केले. जलरंग, गुवाश आणि त्यानंतर अनेक प्रयोगाअंती त्यांची चित्रशैली टेम्पेरा तंत्रावर स्थिरावली. त्यांची गुढ टेम्पेरा पेंटींग्ज जगप्रसिद्ध आहेत. रंगांचे एकावर एक अनेक पारदर्शक थर हे त्यांचं वैशिष्ट्य आणि हे थरही असे की रंगाचा पहिला थरही शेवटच्या रंगातून दिसू शकतो.

आधुनिकता आणि पारंपारिकतेचा अनोखा मिलाफ़ गणेश पाईन यांच्या चित्रशैलीत होता. दृश्यात्मकता आणि कथनात्मकता यांचा जबरदस्त मेळ त्यांच्या चित्रशैलीत होता. त्यांची चित्रसृष्टी गूढ, अद्भूत होती. काहीशी उदास करणारी. पाश्चात्य चित्रसमीक्षक गणेश पाईन यांना ’पेंटर ऑफ़ डार्कनेस’ या नावाने संबोधत. त्यांच्या चित्रांकडे, चित्रशैलीकडे नव्या पिढीतले चित्रकार, कलेचे विद्यार्थीही आकर्षित होत असतात यात काही नवल नाही.

गणेश पाईन यांनी आधुनिकतेला एक वेगळे परिमाण दिले. त्यांचे चित्रविषय, शैली ही खास त्यांची अशी वैशिष्ट्यपूर्ण होती. गरीबीतलं बालपण, सुरुवातीला केलेला स्ट्रगल यांच्या खूणा त्यांच्या सुरुवातीच्या चित्रातून उमटल्या होत्याच मात्र ६० च्या मध्यात त्यांच्या चित्रांच्या रंगसंगतीत, शैलीत, चित्रविषयांत आमुलाग्र बदल झाले. त्यांची चित्रे सर्रिअल शैलीकडे झुकली. अस्थी, हाडांचा सापळा, गूढ, काळसर अवकाश, बोटी, अजस्त्र पक्षी, सुळे परजणारे हिंस्त्र प्राणी त्यांच्या चित्रांमधून दिसायला लागले. सोनेरी छटा, काळ्या सावल्या यामुळे त्यांचे कॅनव्हास अद्भूत दिसत. झाडांची वठलेली खोडं, काटक्यांचा, पाचोळ्याचा ढिगारा, गूढ, काळ्या लाकडांचे बंद दरवाजे, रहस्यमय खिडक्या, पक्षीमानव, तांत्रिक प्रतिके, साधू, जन्म-मृत्यूची, जीवनाची, विनाशची प्रतिके. धुकं, एकांत जागी असणारी मंदिरं, दुर्लक्षित, जुनाट घरं.. आणि हे सगळं ठळक, स्पष्ट रेषाकृतींमधून, पार्श्वभूमीवर काळे, निळे रंग, गडद शेवाळी,पिवळ्या छटा असतात.

कुठून आली ही प्रतिके, हे रंग त्यांच्या चित्रांमधे? एका मुलाखतीत ते सांगतात- ४६ च्या जातीत दंगलीत जे मृत्यूचे, क्रौर्याचे थैमान पाहीले त्यामुळे मी दीर्घकाळ उदास मन:स्थितीत होतो. मी मुळापासून हादरलो होतो. औदासिन्याचा तो खोल परिणाम मला मनावरुन ख-या अर्थाने कधीच पुसून टाकता आला नाही. या दंगलीत त्यांनी पाहीलेला एका वृद्ध स्त्रीचा उघडा मृतदेह, तिच्या छातीतून रक्ताचे ओघळ वहात होते, गळ्यात चमकदार मण्यांची माळ होती हे दृश्य त्यांच्या मन:पटलावर कायमचे कोरुन राहीले. या काळोख्या जगाने त्यांचा जणू पिच्छा पुरवला. आणि मग अशी दु:खाची, जीवनाची काळी बाजू दाखवणारी प्रतिके प्रकर्षाने त्यांच्या चित्रात उमटत राहिली. गणेश पाईन यांचे बालपणातले अगदी सुरुवातीचे दिवस नॉर्थ कलकत्त्यामधल्या एका जुनाट हवेलीत गेले होते. आजीकडून गूढ लोककथा ऐकत ते मोठे झाले. या सगळ्याच्या एकत्रित परिणामातून माझा अंत:चक्षू कायम जगण्यातल्या गूढतेचा वेध घेत राहीला असं ते म्हणत.

चित्रकलेवरील प्रेम ही गणेश पाईन यांच्या चित्रनिर्मितीमागची एकमेव प्रेरणा होती जी त्यांनी आयुष्यभर जपली. त्यांची स्वत:ची स्वतंत्र प्रदर्शनेही गॅल-यांमधून फ़ारशी भरली नाहीत. सुरुवातीच्या काळात आर्थिक चणचण असताना चित्रे विकली जाणे हे त्यांच्या दृष्टीने महत्वाचे होते, कारण पुढची चित्रे रंगवायला पैसा आवश्यक होता, त्यात स्वत:च्या प्रेरणेवर विसंबून चित्र काढण्याची वृत्ती त्यामुळे गॅल-यांमधे स्वतंत्र शो करण्याऐवढी भाराभर चित्रं माझ्याजवळ कधी जमलीच नाहीत असे ते प्रांजळपणाने सांगत. मात्र नंतरच्या काळात, म्हणजे ७० च्या दशकानंतर जेव्हा या चित्रकारच्या अद्भूत, वेगळ्या शैलीची ओळख जगभरातल्या चित्ररसिकांना, समीक्षकांना, संग्राहकांना पटली त्यानंतर त्यांच्या चित्रांना स्वत;च्या प्रतिष्ठीत गॅल-यांमधे प्रदर्शित करण्याची चढाओढच सुरु झाली. जगातल्या नामवंत गॅल-यांनी ग्रूप-शो करता त्यांना आमंत्रित केले. अनेक पारितोषिकेही त्यांना प्राप्त झाली.

बंगाल चित्रकारितेच्या सन्माननीय परंपरेतले गणेश पाईन हे एक महत्वाचे, जगप्रसिद्ध चित्रकार. स्वत:च्या दुनियेत मग्न, स्वत:ला आवडतील ती आणि तेव्हढिच चित्र काढणारा, अबोल, अंतर्मुख, स्वत:च्या चित्रांच्या दुनियेत रमणारा चित्रकार. सोसायटी ऑफ़ कंटेम्पररी आर्टिस्ट्सचे ते संस्थापक सदस्य. सुनील दास, बिकाश भट्टाचार्य, जोगेन चौधुरी हे त्यांचे समकालीन अत्यंत आदराने आणि आत्मियतेनं त्यांच्याबद्दल बोलतात.आज त्यांच्या चित्रांना जगभरातून मागणी आहे. प्रचंड किंमतींना ती विकली जातात. मात्र सामान्य चित्ररसिकांना त्यांच्याबद्दल फ़ारशी माहिती आजही नाही. हुसेननी नाव घेतलं तेव्हा गणेश पाईन अप्रसिद्ध होते आणि आज २०१३ साली त्यांच्या मृत्यूसमयीही ते इतर अनेक नावलौकिक, यश संपादन केलेल्या दिग्गज भारतीय चित्रकारांच्या तुलनेत अप्रसिद्धच राहिलेले आहेत. 

*(पूर्वप्रकाशित-कृषिवल)