हुसेन, भाभा आणि म्यूरल

गेल्या आठवड्यात *टीआयएफ़आर कलेक्शन प्रत्यक्ष टीआयएफ़आर मधे जाऊन पहाण्याची दुर्मिळ संधी मिळाली. विज्ञान संकुलाच्या देखण्या आवारात प्रवेश करत असताना आता ती सगळीच्या सगळी २६० चित्र-शिल्प आपण बघणार असल्याची अनिवार उत्सुकता काठोकाठ भरुन ओसंडत होती.   

टीआयएफ़आरचं आगळं वास्तुवैभव, गॉथिक खांबांच्या रांगा, आवारातली देखणी, फ़ुलांनी बहरलेली वृक्षराजी नजरेत जेमतेम सामावेपर्यंत रिसेप्शन लाउन्ज आलं आणि समोर इतक्या आकस्मिकपणे ’ते’ येऊन ठाकलं की सावरायलाही वेळ मिळाला नाही.

पिवळ्या, निळ्या, हिरव्या रंगातलं नजरेतही न सामावणारं लांबचलांब, भव्य म्यूरल. म्हणजे तिथे ते आहे माहीत असतं पण ते असं इतक्या अचानक, इतकं झळझळीत दिसत असेल हे अपेक्षितच नसतं.

टीआयएफ़आरच्या रिसेप्शन एरियाच्या वर, मेझनिन फ़्लोरच्या मोठ्या कॉरिडॉरची संपूर्ण भिंत व्यापणारे, आजूबाजूच्या भव्यतेत बेमालूम मिसळून जात त्या वास्तूला आगळी अभिजातता प्राप्त करुन देणारे ११५ मीटर लांबीचं हुसेननी रंगवलेलं ’भारत भाग्य विधाता’ म्यूरलचं असं अनपेक्षित सुंदर दर्शन.

म्यूरलचं सौंदर्य एकाच वेळी सलगपणे नजरेत सामावत नाही, रेलिंगचे खांब मधे मधे अडथळा आणतात म्हणून मग आपण जिन्याच्या पायर्‍या चढून वर जातो, म्यूरलच्या अगदी जवळ उभं राहून ते निरखतो. आणि मग प्रतिभेच्या पायर्‍या चढत अत्युच्च शिखराकडे जाणा-या चित्रकाराच्या कलेचं सगळं वैभव, सामर्थ्य, त्याचं हुनर, कौशल्य, त्याची सगळी वैशिष्ट्यपूर्णता एकत्रितपणे सामावून घेणा-या कलेचं दर्शन किती थक्क करुन सोडतं आपल्याला त्याची जाणीव होते.

जशी मला गेल्या आठवड्यात टीआयएफ़ आरमधलं हुसेनने रंगवलेलं ते म्यूरल बघताना झाली.

या म्यूरलची लहान आवृत्ती आधी पाहिली होती, मॉर्टिमर चॅटर्जीने लिहिलेल्या टीआयएफ़आर-कलेक्शनच्या पुस्तकात फोटो आहेत, नेटवरही हे म्यूरल न्याहाळलं होतं पण एखाद्या भव्य, विस्तारलेल्या वटवृक्षाला, त्याच्या पारंब्यांसहीत जवळून न्याहाळणे आणि त्या वटवृक्षाचे बोनझाय बघणे यात जो फ़रक तोच त्यातही. हुसेनच्या रंगांमधली पॅशन, त्याच्या प्रवाही, ठाशीव रेषांची लय, आकाररचनेचा आकर्षक मेळ या म्यूरलमधून संपूर्णपणे जाणवते.

१९६२-६३ या काळात हुसेनने हे म्यूरल रंगवले तेव्हा तो ४८ वर्षांचा होता. त्याची कला-कारकिर्द ऐन भरात होती.

डॉ. होमी भाभा समकालिन चित्रकलेचे प्रोत्साहक आणि संग्राहक होते. प्रोग्रेसिव्ह आर्टिस्ट्स ग्रूपमधील चित्रकारांचे ते विशेष चाहते. टीआयएफ़आरच्या वार्षिक अंदाजपत्रकातील एक टक्का रक्कम चित्र-शिल्पखरेदीकरता राखून ठेवली जात होती.

१९६२ मधे भाभांनी आपल्या नव्याने उभारण्यात येत असलेल्या या संस्थेकरता उभरत्या, समकालिन चित्रकारांकडून म्यूरल डिझाईन करुन घेण्याकरता स्पर्धा आयोजित केली. या स्पर्धेकरता हुसेनसह आरा, गायतोंडे, जामिनी रॉय, बद्रीनारायण, बेन्द्रे, हेब्बर, सतीश गुजराल, बी.प्रभा, रावळ इत्यादी चित्रकारांनी आपली स्केचेस पाठवली. त्यामधून हुसेनचे स्केच भाभांनी निवडले. इन्स्टीट्यूटमधे दोन वर्षे मुक्काम करुन हुसेनने हे म्यूरल रंगवले. १९६४ मधे ते रंगवून पूर्ण झाले.

एकदा एका मुलाखतीत हुसेनने सांगीतले होते- हे म्यूरल मला दोन महिन्यातही रंगवून पूर्ण करता आले असते. पण टीआयएफ़आरच्या सुंदर परिसरात रहाण्याचा मोह शिवाय डॉ.भाभा दर आठवड्याला म्यूरलची प्रगती कुठवर आली पहाण्याकरता फ़ेरी मारत तेव्हा ते करत असणारी स्तुती ऐकण्याचाही मोह जबरदस्त होता. त्यांचा सल्लाही उपयोगी पडे. इन्स्टीट्यूटमधे देशीविदेशी अनेक शास्त्रद्य रहात. प्रत्येकाच्या नावाची पाटी असणारी केबिन त्यांना दिलेली असे. डॉ. भाभांनी मलाही माझ्या नावाची पाटी असणारी केबिन दिली होती, रोज या शास्त्रद्न्यांसोबत मी लंच घेत असे. खूप सन्मानाचे आणि आनंदाचे ते दिवस होते.

तो सन्मान, ती खुशी म्यूरलमधे, त्यातल्या रंगांमधे प्रतिबिंबित झाली नसती तरच नवल. म्यूरल रंगवण्याची रुपये पंधरा हजार बिदागी मिळाली.

  

टीआयएफ़आरमधे म्यूरलच्या स्पर्धेत ज्या चित्रकारांनी स्केचेस किंवा लहान आवृत्त्या रंगवून पाठवल्या होत्या, त्या सर्व लावलेल्या आहेत. सर्वच म्यूरल सुंदर आणि त्या त्या चित्रकारांची नंतरच्या काळात नावाजली गेलेली वैशिष्ट्य साकारणारी आहेत. काही म्यूरल स्केचेस तर अत्यंत परिपूर्ण दिसतात, उलट हुसेनचे स्केच तितके बारकाईने केलेले दिसत नाही. हुसेन टीआयएफ़आर-कलेक्शनच्या पुस्तकात सांगतो की त्याला अजिबातच अपेक्षा नव्हती इतक्या मोठ्या नावांमधून त्याचे स्केच निवडले जाईल. पण पैशांची गरज होती आणि मित्रांनी आग्रह केला म्हणून काहीशा अनिच्छेने त्याने क्रेयॉनने म्यूरल स्केच रंगवून स्पर्धेकरता पाठवून दिले. नंतर दोन महिने उलटले तरी त्याला काहीच समजलं नाही. भाभांचे मित्र फ़िरोझा वाडियांना त्याने शेवटी काय झाले एन्ट्रीचे याबद्दल विचारले. वाडियांना आश्चर्य वाटले की हुसेनना काहीच कसे समजलेले नाही. त्यांनी उलटा भाभांना फोन लावला आणि हुसेनना सांगितले की म्यूरल तुलाच रंगवायचे आहे.

खरं तर दरम्यानच्या काळात टीआयएफ़आरमधे जे घडले ते डॉ. होमी भाभांची व्हिजन आणि कलेची जाण किती अचूक होती तेच दर्शवणारे आहे. संस्थेमधे हुसेनसोबत रावळ यांचे स्केचही फ़ायनल झाले होते. रावळ यांचे डिझाईन अचूक, बारकाव्यांसहित, ब्राईट रंगसंगतीचे, लयदार रेषांचे होते. संस्थेच्या सदस्यांपैकी सर्वांनाच तेच स्केच आवडले. मात्र भाभांनी निर्णयाची घाई केली नाही.

हुसेनचे स्केच आपण का निवडले याबद्दल नंतर बोलताना भाभांनी लिहिले आहे- “रावळचे काम एलेगन्ट, व्यवस्थित आहे यात काहीच शंका नाही. पण काळाच्या कसोटीवर उतरणारी अभिजातता हुसेनच्या डिझाईनमधे आहे. दीर्घकाळानंतरही या म्यूरलमधल्या रेषा आणि रंग नवं काहीतरी देत रहातील.”

प्रतिभावंत पारखायला प्रतिभावंताचीच नजर लागते आणि तिची अचूकता काळाच्या कसोटीवर खरी ठरते.

डॉ. होमी भाभा कधीच गेले. हुसेन जाऊनही आज एक वर्ष झाले. टीआयफ़आरमधले हे म्यूरल आता ५० वर्षांचे होईल. भाभांची व्हिजन आणि हुसेनची अभिजातता दोन्ही काळाच्या कसोटीवर किती खरे उतरले याची साक्ष देत टीआयएफ़आर आणि ते म्यूरल अजूनही तितक्याच देखणपणाने, ताजेपणाने देत.बघणा-याला चकित करत आहेत.  

==============================================================

*(टाटा इन्स्टीट्यूट ऑफ़ फ़ंडामेन्टल रिसर्च संस्थेचे संस्थापक आणि संशोधक डॉ. होमी भाभा स्वत: उत्कृष्ट आर्टिस्ट होते आणि कलेचे मोठे चाहते संग्राहक होते. स्वातंत्र्योत्तर भारतातल्या आधुनिक आणि समकालिन कलेचा महत्वाचा चित्र आणि शिल्पसंग्रह त्यांनी केला जो टीआयएफ़आर कलेक्शन म्हणून सुप्रसिद्ध आहे.)

'चित्रभाषा' कॉलम दै.लोकमतच्या रविवार 'मंथन' पुरवणीमधे प्रकाशित होतो. तिथून पुनर्मुद्रीत.