न होणारे, वजन कमी-जास्त होईल तेव्हा घालू म्हणून ठेवून दिलेले, आठवणीखातर ठेवलेले कपडे काढून टाकणं, जुन्या सवयीच्या, प्रेमाने घेतलेल्या, दिलेल्या वस्तू फेकून देणं सोपं नाही. आठवणींचा पसारा तर सगळ्यात मोठा आणि त्या पसा-याचा भारही. आवरायचा प्रयत्न करतानाच कळत जातं.
आपल्या आवरशक्तीबाहेरचा आहे हा पसारा. कशाला जमवतो आपण एवढय़ा वस्तू? वापरापेक्षा जमवण्याचा हा हव्यास का?
जगण्याला आलेल्या अतिवेगाने भोवंडलेली (काही) माणसं आता त्या निर्दय बसमधून उतरून जाण्याचे मार्ग शोधू लागली आहेत. हे सोपं नाही. समजणं अवघड, पटणं दुष्प्राप्य आणि प्रत्यक्ष आचरणात आणणं तर अशक्यच्या जवळ जाणारं.
- पण जगात शोधत गेलं तर हे जमवू पाहणारी काही माणसं भेटतात. छोटय़ा छोटय़ा गोष्टींनी सुरुवात करताना दिसतात. विचार आणि भावनांना, स्वप्नं आणि महत्त्वाकांक्षांना कात्री लावणं सोपं नसतंच. म्हणून मग सुरुवात वस्तूंपासून करतात.
वस्तूंचा अनावश्यक पसारा कमी करायचा.
पसारा आहे, खूपच आहे ही भावना मुळात जन्मते ती नेमकी का आणि तिचं नक्की स्वरूप काय याच्या मुळाशी सहज जाता येत नाही. अनेक थर लागतात अधे मधे. कोलाहल, कच:यामधे आपण गुदमरतो आहोत ही जाणीव अस्वस्थ करणारी नक्कीच.
पसारा आहे हे मान्य केल्यावर मग पुढे काय? त्याकडे दुर्लक्ष करणं, तो नाहीच असं समजून वावरत राहणं एका मर्यादेनंतर आपल्याला अशक्य होतं. त्यावरचा पहिला उपाय म्हणजे तो आवरण्याचा प्रयत्न करणं, नजरेसमोरून नाहिसा करण्याचा प्रयत्न करणं.
घरात सगळ्यात जास्त पसारा, गोंधळ असणारं किंवा तो आहे असं कायमच वाटणारं ठिकाण म्हणजे आपलं कपडय़ांचं कपाट. मुळावर घाव घातला की बाकी सोपं या विचाराने कपाट आवरायला घेतलं.
कपाटात खूप गोष्टी आहेत, गरजेपेक्षा कितीतरी जास्त. त्या कधीच वापरल्या जाणार नाहीयेत ही मनाच्या एका कोप-यात सदैव जिवंत असणारी टोचणी ठळक होत जाते.
साडय़ांचे अनेक फोल्डर्स. लग्नात घेतलेल्या, अजूनही रेशीम, जरी, रंग धड असलेल्या पण आपण पुढच्या आयुष्यात कधीही नेसणार नाही हे माहीत असलेल्या साडय़ा, अॅण्टिक पदाला पोचलेली आजेसासूबाईंची विरलेली पैठणी, मंगळागौरीत हौसेने घेतलेली, पुन्हा घडीही न उलगडलेली नऊवारी, काही नारायण पेठी, चंदेरी, पटोला. जागा अडवून बसलेल्या. या साडय़ांची कुशन कव्हर्स, पडदे वगैरे बनवून त्यांचा पुनर्वापर करायचे डू इट युअरसेल्फ(डीआयवाय) व्हिडीओज लॅपटॉपमधे साठवून ठेवलेले आहेत. आयुष्यात कधीतरी खूप वेळ असेल तेव्हा नक्की करायच्या अनेक गोष्टींपैकी ही एक. काही शिफॉन, गार्डन, कलकत्ता, माहेश्वरी, कोटा, कोशा, नल्लीतल्या, जयपूरच्या, चेन्नईच्या. प्रदर्शनांमधून घेतलेल्या, बनवून घेतलेल्या, लग्नाच्या वाढदिवसांच्या, भेट मिळालेल्या. प्रत्येकाकरता पेटीकोट, ब्लाऊजेस. त्याचेही आता दोन-तीन सेट. न होणारे, होणारे, नव्या स्टाईलचे. त्यात रेडिमेडचीही भर.
मग ओढण्या, स्टोल्स. चुडीदार, सलवार, पतियाळा, लेगिन्ग्जचे ढीग, कुर्ते, टय़ुनिक्स, टॉप्स, जीन्स, ट्राउझर्स, स्कर्ट्स. दागिने. सोने, चांदी, प्रेशस-सेमी प्रेशस स्टोन्स, बीड्स, जन्क, कॉश्च्यूम.
अत्यंत सिस्टीमॅटीकली वॉर्डरोब, किचन रॅक्स, पुस्तकांची कपाटं लावणं ही एक कला आहे. वापरात नसलेल्या वस्तू निर्दयपणे टाकून देणं जमवायला लागतं त्याकरता.
हा सगळा कचरा आपण निर्माण केलेला आहे, आपणच आपला पैसा, वेळ, ऊर्जा खर्च करून जमा केलेला आहे. या वस्तू ना धड गरजेच्या, ना धड अडगळीच्या. अस्वस्थता वाढतच जाते.
हे सगळं गरजेचं आहे, फेकून द्यावंसं वाटत नाही याचाही एक ताण येतोच.
नुकत्याच आवरून झालेल्या वॉर्डरोबमधे आता भरपूर जागा झालेली आहे. मन किंचित हलकं झालेलं असलं तरी मनावर ताण अजूनही आहे. जागा रिकामी झाली की त्यात नवनवी भर पडत राहणारच आहे हे माहीत असण्याचा ताण. रिकाम्या झालेल्या जागा दुप्पट वेगाने भरून निघतात हा नियम आहे. माहिती, वस्तू जमवायच्या, साठवून ठेवायच्या, फेकून द्यायच्या, पुन्हा जमवायच्या ही नशा असते आणि त्यातून बाहेर पडावंसं वाटलं तरी पडता येत नाही.
मुंबईत या सिझनला असंख्य हस्तमागाची प्रदर्शनं भरत असतात, तिकडे वळण्यावाचून पावलांना कसं रोखायचं?
थोरोचं वॉल्डेन पुन्हा आठवतं. पसारा आवरण्यात ऊर्जा घालवण्यापेक्षा तो कमी करण्यात, पुन्हा निर्माण न करण्यात मन घाला असं तो लिहितो. हे कसं साधायचं?
याचंही काही शास्त्र आहे, तंत्र आहे. काहींनी प्रयत्नपूर्वक, अनुभवातून साध्य केलेलं. चुका करत, इतरांच्या उदाहरणांवरून शिकत. अगदी मोजक्या लोकांच्या स्वभावात ते उपजतही असतं. या महिन्यात मुंबईत आणि इतरही शहरांमधल्या मॉल्समधे डिस्काउंटची रेलचेल असते. प्रचंड गर्दी उसळते. सारासार विचार हरवून बसलेले लोक. ट्रॅफिक जाम. लोक वेडे होऊन धक्काबुक्की करत मॉलमधे घुसतात. कपडय़ांचे, वस्तूंचे ढिगारे बघता बघता त्या अवाढव्य मॉल्स, डिपार्टमेण्टल स्टोअर्समधून लोकांच्या घरांमधे जाऊन बसतात. साचतात. त्यांचे ढीग तयार होतात. जुन्यावर नवे रचले जातात.
प्रत्येकाला वस्तू जमवायचीच गरज वाटते आहे. हाताशी वेळ, पैसा, सोय असताना स्वत:ची गरज, आवड, छंद का पुरवायचा नाही?
मिनिमलिस्ट, गो स्लो लाइफस्टाईलची गरज वाटायला लागणं हे नेमकं कशाचं लक्षण?
फॉर्टी इज न्यू थर्टी, सिक्स्टी इज न्यू फॉर्टीच्या जमान्यात कोणाचंही ‘वय’ तर कधीच होत नाही. आकर्षक, प्रेङोण्टेबल दिसण्याची, सततच्या नावीन्याची, बदलाची आवड अर्ली टीनएजपासून लेट एटीजपर्यंत विस्तारत गेलेली आहे. त्यात गैर काहीच नाही. पण मग हव्यासाला, वस्तू जमवण्याला बंधारा नक्की कोणत्या मर्यादेत घालण्याची अपेक्षा बाळगायची?
वस्तूंचा वापर, अतिवापराचा वीट प्रथम आला तो (अर्थातच) पश्चिमेकडे. यंत्रयुगातून आलेली पहिलीवहिली समृद्धी उपभोगणा-या युरोप-अमेरिकेत हे घडणं स्वाभाविकच. गेल्या दशकभरात या दोन्ही खंडात उपभोगवादाविरोधातल्या जनचळवळींना वाढता पाठिंबा मिळतो आहे. खरेदीचा विस्फोट होणा-या थॅन्क्स गिव्हिंग,ख्रिसमसच्या मेगा डिस्काउंट सेलच्या विरोधात ब्लॅक फ्रायडे, नो शॉपिंगसारख्या चळवळी सुरू झाल्या आहेत. नो सोडा, नो प्रोसेस्ड फूड असे मार्ग शोधले जात आहेत. कोणी निसर्गाकडे परत चला म्हणतात, कोणी स्मॉल इज लेस किंवा रिच लाइफविथ लेस स्टफ म्हणतात. वैयक्तिक प्रयत्नही अनेक आहेत. साधेपणात समृद्धी मानायला लागलेली सामान्य माणसं. काही आलिशान घरांचा त्याग करून दीडेकशे चौरस फुटांच्या घरात, बॅकपॅकमधे मावेल इतक्याच सामानावर राहतात. काही जण एकही ‘लेबल’ न वापरण्याचं, गरजेच्या अत्यावश्यक वस्तू सोडून काहीच खरेदी न करण्याचं ठरवतात. काटेकोर बजेटवर राहतात, क्रेडिट कार्डचा वापर बंद करतात.
- या सा-याचा आरंभबिंदू शोधता येईल का?
व्यक्तिगत स्तरावर हे अवघड आहे, पण या ‘लेस स्टफ’च्या मोहिमेला सामाजिक स्तरावर आवाज दिला तो एका गाजलेल्या लघुपटाने. ‘स्टोरी ऑफ स्टफ’ ही अमेरिकन अॅनिमेटेड डॉक्युमेण्टरी. लहानशी, केवळ बावीस मिनिटांची.
ऐन लिओनार्द या अमेरिकन बाईंनी प्रचंड संशोधनानंतर बनवलेल्या या डॉक्युमेण्टरीबद्दल पुढच्या लेखात.
(लेख लोकमत ’मंथन’ पुरवणीमधे पूर्वप्रकाशित)
No comments:
Post a Comment