Smile, breathe and go slow.. सहा

 डम्पस्टर प्रोजेक्ट

जेफ़ विल्सन, अमेरिकेतील ह्यूस्टन, टीलॉट्सन युनिव्हर्सिटीचे डीन. आता त्यांच्या शहरात म्हणजे ऑस्टीन, टेक्सास येथे विल्सनना प्रोफ़ेसर डम्पस्टर अशी नवी ओळख मिळाली आहे. कारण विल्सनचे सध्याचे वास्तव्य एका ३६ स्क्वेअर फ़ूट आकाराच्या डम्पस्टर म्हणजेच एका पत्र्याच्या कचराकुंडीमधे आहे.
अर्थातच या कचराकुंडीत ’घराला’ साजासे शक्य तितके सर्व बदल विल्सनने केलेले आहेत.

विल्सनचे घर झालेली ही पत्र्याची कचराकुंडी त्याच्या युनिव्हर्सिटीच्या आवारात आहे. तिथे रहाण्याकरता त्याने युनिव्हर्सिटीची परवानगीही मिळवली.

प्रोफ़ेसर डम्पस्टर ही विल्सनची ओळख आता त्याच्या शहरापुरतीच किंवा अमेरिकेपुरती मर्यादित नाही. डम्प्सटरमधे रहाण्याच्या त्याच्या या प्रयोगाची दखल जगभरातल्या पर्यावरणप्रेमींनी, समाजशास्त्रद्न्यांनी घेतलेली आहे.
द डम्प्स्टर प्रोजेक्ट या नावाने ओळखला जाणारा विल्सनचा हा प्रयोग नेमका आहे तरी काय?

विल्सन काही वर्षांपूर्वीपर्यंत अडीच हजार स्क्वेअर फ़ूटाच्या घरात सुखाने रहायचा, मग त्याच्या डोक्यात हे ३६ स्क्वेअर फ़ूट जागेमधे रहायचे खूळ, आपली संपूर्ण जीवनशैली बदलण्याचा विचार मुळात का आले?

निमित्त झाले विल्सनच्या घटस्फ़ोटाचे. त्याच्या तोवर सुरळीत चाललेल्या आयुष्याला या घटस्फ़ोटामुळे खिळ पडली. विरक्तीचा झटका आला म्हणा किंवा नव्याने मुक्त, बॅचलर लाईफ़ जगण्याची मिळालेली संधी म्हणूनही विल्सनने आपला मुक्काम पाचशे चौरस फ़ुटाच्या घरात हलवला. आणि मग या लहानशा घरामधे जागा नाही म्हणून त्याने आपले जास्तीचे कपडे, फ़र्निचर इत्यादी फ़ेसबुकवर अगदी तात्पुरती रक्कम घेऊन विकायला सुरुवात केली.
याच सुमारास माणसाला रोजच्या जगण्याकरता नक्की काय लागत असतं हा विचार त्याच्या मनात येत राहिला.

विल्सन पर्यावरण शास्त्राचा प्रोफ़ेसर. वातावरणातील बदल, वैश्विक आरोग्य व कल्याण हे त्याच्या विशेष आवडीचे विषय. आपण पर्यावरण विषयक, कार्बन फ़ूटप्रिन्ट्सबद्दल, हवामानातील बदलाबद्दल विद्यार्थ्यांशी इतकं बोलतो पण कोणत्याही प्रत्यक्ष प्रयोगाशिवाय हे विचार त्यांच्यामधे झिरपणार नाहीत याची त्याला जाणीव होत होती.
पर्यावरणातील बदलांचे दैनंदिन जीवनावर होणारे परिणाम मुलांनी प्रत्यक्ष अनुभवातून शिकायला हवे असतील तर प्रोफ़ेसर या नात्याने हे प्रयोग आधी स्वत:वर करुन पहायचे त्याने ठरवले.

या सर्व वैचारिक घडामोडीचा परिणाम म्हणजे ३६ चौ.फ़ूट आकाराच्या पत्र्याच्या कचराकुंडीला आपले घर करण्याच्या प्रयोगाची सुरुवात. ४ फ़ेब्रु.२०१४ ते ४ फ़ेब्रु.२०१५ या वर्षभराच्या कालावधीत विल्सन या घरामधे राहिला.

आपली ही कल्पना प्रत्यक्षात येत असताना विल्सन सतत आपल्या सोशल मीडिया अकाउंट्सद्वारे मित्र, नातेवाईक, युनिवर्सिटीमधले विद्यार्थी, इतर अध्यापक यांच्या संपर्कात होता.

सुरुवातीला डोक्यावर फ़क्त टार्पोलिनचे छत होते, पावसाचे पाणी, सूर्याच्या झळा सारख्याच तीव्रतेने घरात दाखल व्हायच्या.
त्यानंतर मग विल्सनने ही कचराकुंडी रहायला योग्य करण्याकरता तिच्यात काय सोयी असाव्या असा प्रश्न मधे ट्विटरवर विचारला.
जवळपास सगळ्यांनी या घरात सर्वाधिक आवश्यकता एअर कंडिशनिंगची असल्याचे मत व्यक्त केले. ऑस्टीनच्या तीव्र उन्हाळ्यात दिवसा १३० डिग्री फ़ॅरनहाईट इतकं तापमान होतं. रात्रीही ते ८० च्या खाली उतरत नसे. अशा परिस्थितीत पुढचे सहा महिने या पत्र्याच्या घरात रहाणे म्हणजे तप्त भट्टीत रहाणे ठरले असते. त्यामुळे मग सर्वात पहिली सोय मध्यम आकाराच्या ए.सी.ची. या घराकरता करण्यात आली.

मात्र विल्सनने त्याचा वापर अगदी गरजेपुरताच मर्यादित ठेवला. त्याकरता अनेक प्रयोग केले.
त्याच्या असं लक्षात आलं कितीही तीव्र उनहळ्यात रात्री ११ च्या पुढे झोपलं तर ए.सी. न लावताही चांगली झोप लागते.

विल्सनकडे आता दोन जोडी पॅंट्स, दोन जोडी शर्ट, बुटांचे तीन जोड, तीन हॅट्स आणि आवड म्हणून ८ ते १० बो टाईज इतकेच कपडे. एका लहानशा पेटीत ते मावतात. ही पेटी त्याने आपल्या बेडखाली सरकवून ठेवलेली आहे. तिथेच तो त्याच्या स्वयंपाकाचे सामान ठेवतो. कॅम्पिंगवर जेवण बनवायला लागते तितकेच साहित्य आणि एक स्टोव. साठवलेल्या कमीतकमी पाण्यामधे दैनंदिन व्यवहार उरकणे वाटते तितके कठीण नाही याचा त्याला अनुभव आला.
दिवसा अतिशय गरम होत असे त्या पत्र्याच्या घरात तेव्हा विल्सन आपलं ऑफ़िस बाहेर मोकळ्यावर थाटून काम करायचा. पुढे स्प्रिन्ग आला तेव्हा हवा आल्हाददायक झाली.
मग पुन्हा उन्हाळा आला.
विल्सनच्या मते हवामानातल्या बदलांना आपल्या शरिराचे नैसर्गिक अनुकूलन कसे होते, शरिर वातावरणातील बदलांना कसा प्रतिसाद देते, आपल्या शारिरीक सवयी किती लवचिक आहेत हे आजमावण्याची ही संधी त्याला पहिल्यांदाच मिळाली.

अजून एक फ़ायदा होता तो म्हणजे उन्हाळ्यात त्याला जेव्हा आपल्या पत्र्याच्या खोपटात रहाणं असह्य व्हायचं तेव्हा विल्सन आजूबाजूच्या वस्त्यांमधे पायी भटकायला जायचा. सार्वजनिक बागा, लायब्र-या त्याने पालथ्या घातल्या. विल्सनच्या मते पूर्व ऑस्टीनचा हा भाग जिथे त्याने आयुष्याची इतकी वर्षं काढली तो कधी नीट पाहिलाही नव्हता. तिथल्या स्थानिक लोकांना तो कधीही भेटलो नव्हता. आता हा सगळा परिसर त्याला त्याच्या घराचे अंगण आहे, आपल्या घराचा विस्तार तिथवर आहे असं विल्सन वाटतं.

या घरात रहाताना आजूबाजूच्या परिसरातून आपण दैनंदिन आयुष्यातल्या नेमक्या किती गरजा भागवू शकतो हा विचार सतत त्याच्या मनात होता.

ज्या गोष्टींकरता सामाजिक सोयी वापरता येणे शक्य आहे त्या वापरायच्या, त्याकरता घराची जागा वापरायची नाही हा त्याचा कटाक्ष. उदा. सार्वजनिक कपडे धुण्याच्या जागा, शॉवर, टॉयलेटकरता सार्वजनिक स्वच्छता गृहे. अशा जागी, तसेच बागा, वाचनालये, कम्युनिटी सेंटर्स इथे भेटणारी लोकं जितकं बौद्धिक मनोरंजन करु शकतात त्याच्या दहा टक्केही घरातल्या लार्ज फ़्लॅट स्क्रीन टीव्हीवरच्या कार्यक्रमांमधून मिळत नाही असा विल्सनचा अनुभव. मोठ्या आलिशान घरात स्वत:ला अडकवून घेतल्यामुळे आपण अशा अनेक जास्त चांगल्या पर्यायांवर काट मारतो.

या घरात रहात असताना अनेक जाणारे येणारे कुतूहलाने बघायला थांबत. विल्सन प्रत्येकवेळी त्यांच्याशी आपला उद्देश, फ़ायदे यावर सविस्तर गप्पा करी. पर्यावरणाचे जतन या द्वारे नेमके कसे होते आहे हे समजावून सांगे. त्याच्या या प्रयोगामधे शैक्षणिक उद्देश सर्वात जास्त महत्वाचा होता.

विल्सन पर्यावरण बदल, जागतिक आरोग्य, पर्यावरण विद्न्यान यावर व्याख्याने देत असे. आपल्या इतक्या वर्षांच्या भाषणबाजीमधून जे साधले गेले नाही ते या अनौपचारिक गप्पांमधून जास्त परिणामकारकरित्या पोचले असे त्याला वाटते.
काही वेळा विद्यार्थी, आसपासची लोकं यांच्याकरता तो आकाशातले तारे बघण्याचा खेळ खेळे. लोक मग तिथेच बाहेर पथारी पसरुन झोपत.

विल्सन यांच्या या प्रयोगाकडे स्थानिक विचारवंत, अभ्यासक आणि सामान्य माणसे गांभिर्यपूर्वक पाहिले. स्थानिक माध्यमिक, प्राथमिक शाळांमधले विद्यार्थी, युनिव्हर्सिटीमधले तरुण गटा गटाने हा प्रयोग पहायला येतात. शैक्षणिक संस्थांमधे या अनुभवावर आधारित विल्सनची व्याख्याने आयोजित केली जातात.

विल्सनच्या हा कचराकुंडीच्या आकाराच्या घरात रहाणे इत्यादी अनेकांना सेन्सेशलिझम, प्रसिद्धीकरता केलेला प्रकार वाटू शकतो पण त्यातून उभ्या राहिलेला द डम्प्स्टर प्रोजेक्ट ज्या पद्धतीने विस्तारला त्यावरुन ही पर्यावरण केंद्रित संकल्पना अनेकांच्या विशेषत: विद्यार्थ्यांच्या मनात रुजली आहे, तिला मुळं फ़ुटली आहेत, हे नक्की.

’माफ़क किंमतीमधले असे एक आटोपशीर घर जे जगात कुठेही नेऊन उभारता येईल. जिथे सूर्यप्रकाश भरपूर आहे, जवळ नदीचे वाहते पाणी आहे अशा ठिकाणांच्या शोधात अनेक जण असतात. पण प्रत्येक वेळी आपलं घर, त्याच्या जबाबदा-या मागे टाकून तिथे जाऊन रहाता येणं त्यांना शक्य नसतं. ते स्वप्न यातूनच प्रत्यक्षात उतरवणं शक्य होईल.

दहा अब्ज लोकवस्तीच्या जगात, ती वाढण्याचा वेग ४० टक्के प्रतिवर्षी असताना जगातल्या प्रत्येकाला घर, त्यातल्या सुखसोयींसकट मिळणे हे एक अशक्य कोटीतले स्वप्न आहे. आपण आलिशान घरात गरज नसताना झोपतो आणि निम्म्याहून अधिक लोकांना डोकं टेकण्यापुरतंही घर नाही या विषमतेपेक्षा सर्वांनी लहान घरे बांधली तर ती जास्त जणांना सामावून घेतील.

जगण्याचा व्याप कमी करणे आणि आपली क्रियाशक्ती वाढवणे हा अजून एक हेतू.

विल्सनचा वैयक्तिक प्रयोग संपल्यावरही प्रकल्प चालुच राहिला.
अनेकजणांनी आळीपाळीने त्याच्या या घरात प्रत्यक्ष रहाण्याचा अनुभव घेतला आणि त्यांनी आपल्या शहरामधे अशी लहान घरे वास्तव्याकरता निवडली.
शिक्षकांनी आपल्या विद्यार्थ्यांना स्वत:च्या गरजांनुसार अशी लहान घरे डिझाईन करण्याचे प्रोजेक्ट दिले, विद्यार्थ्यांनी त्यात स्वत:च्या कल्पनाशक्तीनुसार अनेक नवनवीन पर्यावरणप्रेमी प्रयोग केले.
काहींनी मेंढ्यांच्या लोकरीचा वापर केला, वातावणातले तीव्र फ़रक यामधे जास्त चांगले साधले जाते याचा अनुभव घेतला.
विल्सन अजूनही अतिशय लहान, २२५ चौ.फ़ूट घरातच सुखाने रहातो.

डम्पस्टर प्रोजेक्टच्या दुस-या टप्प्यात अंतर्गत जी घरे बनली त्यात सर्वसामान्य अमेरिकन लोकांना ज्या सोयीं हव्या असतात त्यांचा समावेश केला आहे. सिंक, किचन, बेड, दिवा, गरजेनुसार उघडझाप करणारे छत जे गरजेनुसार, योग्य वायुविजन, सुरक्षा कुलुपांची सोय इत्यादी.
मात्र या सोयी जास्तीत जास्त पर्यावरण केंद्रित आहेत. यामधे पावसाचे पाणी साठवायला घुमटाकार छत बाहेरच्या बाजूने बसवले जाते.

डम्प्स्टर प्रोजेक्टचा तिसरा टप्पा लवकरच सुरु होईल. ज्यात जास्तीत जास्त पर्यावरण मैत्रीचा प्रयत्न असेल. सौर उर्जा, वारा, पाऊस, प्रकाश, उष्णता या सर्वांचा जास्तीत जास्त वापर करुन घेणारी ही घरे असतील.
तसेच या घरांचे कचराकुंडीसारखे दिसणेही यातून एलिमिनेट होईल. आकारमानापुरता या संकल्पनेचा वापर आम्ही केला, लोकांच्या मनात कुतूहलापेक्षा तीटकारा निर्माण होण्याची शक्यता असेल तर ती नाहिशी होईल.

उर्जा, जागा आणि पाणी यांचा कमीत कमी वापर आणि कच-याची कमीत कमी निर्मिती कशी करावी याचे विल्सनचे हे घर आदर्शवत उदाहरण ठरले.
काही पर्यावरण तद्न्यांच्या मते पत्र्याऐवजी मुळातच जर नैसर्गिक साहित्याचा वापर करुन जर विल्सनने हे घर बांधले असते तर नैसर्गिक वातानुकूलनाचा लाभ त्याला मिळाला असता. मात्र शहरी वातावरणात हवामानाच्या नैसर्गिक बदलांचा जास्तीत जास्त परिणाम अनुभवण्याच्या दृष्टीने आपण तसे केले नाही असे विल्सनचे स्पष्टीकरण.

आपण बाजारपेठेत आपल्यावर लादण्यात येणा-या सर्व वस्तु आपल्या घरात कच-यासारख्या आणून टाकत असतो. या वस्तुंची आपल्याला अजिबात गरज नसते. आपले घर त्या दृष्टीने मुळातच डम्पिंग ग्राउन्ड आपणच बनवलेले आहे. त्याचा प्रतिकात्मक निषेध विल्सनने त्याच्या डम्प्सटर प्रोजेक्टद्वारे केला.

कमीतकमी सोयींमधे आणि वस्तुंच्या वापरात सुखी रहाणे खरोखरच शक्य आहे हा त्याच्या या प्रयोगाचा निश्कर्ष.
विल्सनच्या स्वत:च्या शब्दात सांगायचे तर- “Even at the extreme end of the spectrum a lot less can bring a lot more to your life.”

(लेख लोकमत ’मंथन’ मधे पुर्वप्रकाशित)